آيات
پآل عمران 29 قُلْ إِنْ تُخْفُوا ما فِي صُدُورِكُمْ أَوْ تُبْدُوهُ يَعْلَمْهُ اللَّهُ وَ يَعْلَمُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ وَ اللَّهُ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ.
بگو اگر آنچه را كه در سينه و دل خود داريد پنهان كنيد يا آشكار خدا او را ميداند و آنچه كه در آسمانها و زمين است ميداند و خداوند بر هر چيز توانا است.
نساء 108 يَسْتَخْفُونَ مِنَ النَّاسِ وَ لا يَسْتَخْفُونَ مِنَ اللَّهِ وَ هُوَ مَعَهُمْ إِذْ يُبَيِّتُونَ ما لا يَرْضى مِنَ- الْقَوْلِ وَ كانَ اللَّهُ بِما يَعْمَلُونَ مُحِيطاً
.
خود را از مردم پنهان مينمايد ولى از خدا پنهان نميشوند و او با آنها هست و مىبينيد آنان را كه در جلسههاى شبانه خود حرفهائى را كه خدا نمىپسندد ميگويند و خدا بآنچه كه انجام ميدهند احاطه كامل دارد.
انعام 3 وَ هُوَ اللَّهُ فِي السَّماواتِ وَ فِي الْأَرْضِ يَعْلَمُ سِرَّكُمْ وَ جَهْرَكُمْ وَ يَعْلَمُ ما تَكْسِبُونَ.
و آن خدائى است كه در آسمانها و زمين هست (و بهمه احاطه دارد) نهان و آشكار شما را و آنچه را كه انجام ميدهيد ميداند.
اسرى 25 رَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِما فِي نُفُوسِكُمْ إِنْ تَكُونُوا صالِحِينَ فَإِنَّهُ كانَ لِلْأَوَّابِينَ غَفُوراً.
پروردگار شما بآنچه كه در درون شما هست داناتر است اگر شما اهل صلاح باشيد خداوند مهربان نسبت به توبهكنندگان بخشنده است.
احزاب 54 إِنْ تُبْدُوا شَيْئاً أَوْ تُخْفُوهُ فَإِنَّ اللَّهَ كانَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيماً.
اگر چيزى را آشكار كنيد يا پنهان نمائيد خداوند بهر چيزى دانا است.
سجده 22 و 23 وَ ما كُنْتُمْ تَسْتَتِرُونَ أَنْ يَشْهَدَ عَلَيْكُمْ سَمْعُكُمْ وَ لا أَبْصارُكُمْ وَ لا جُلُودُكُمْ وَ لكِنْ ظَنَنْتُمْ أَنَّ اللَّهَ لا يَعْلَمُ كَثِيراً مِمَّا تَعْمَلُونَ. وَ ذلِكُمْ ظَنُّكُمُ الَّذِي ظَنَنْتُمْ بِرَبِّكُمْ أَرْداكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ مِنَ الْخاسِرِينَ.
و شما نميتوانستيد خود را از اين حقيقت مخفى و مستور بداريد كه چشم و گوش و پوست شما بر اعمال شما گواهى دهند ولى چنين خيال ميكرديد كه خداوند متعال خيلى از كارهاى شما را نميداند و همين پندار باطل شما را پست و بدبخت نمود و در نتيجه از زيانكاران گشتيد.
و نيز در آيه 40 فرموده اعْمَلُوا ما شِئْتُمْ إِنَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ.
اكنون هر چه كه ميخواهيد انجام دهيد كه او بآنچه كه انجام ميدهيد بينا و آگاه است.
حشر 16 كَمَثَلِ الشَّيْطانِ إِذْ قالَ لِلْإِنْسانِ اكْفُرْ فَلَمَّا كَفَرَ قالَ إِنِّي بَرِيءٌ مِنْكَ إِنِّي أَخافُ اللَّهَ رَبَّ الْعالَمِينَ.
مانند قضيه شيطان كه به آن شخص گفت بخدا كافر شو وقتى كه كافر شد شيطان گفت من از تو بيزارم چون از پروردگار جهان ميترسم.
حجرات 18 إِنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ غَيْبَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللَّهُ بَصِيرٌ بِما تَعْمَلُونَ.
خداوند متعال پنهانىهاى آسمانها و زمين را ميداند. و بآنچه كه عمل كنيد خداوند بينا و آگاه است.
تغابن 4 يَعْلَمُ ما فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ يَعْلَمُ ما تُسِرُّونَ وَ ما تُعْلِنُونَ وَ اللَّهُ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ.
آنچه در آسمانها و زمين است و آنچه را كه پنهان ميداريد و آشكار ميكنيد خدا ميداند و بحقيقت دلها آگاه است.
ملك 13 و 14 وَ أَسِرُّوا قَوْلَكُمْ أَوِ اجْهَرُوا بِهِ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ. أَ لا يَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ وَ هُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ.
گفتار خود را پنهان كنيد يا آشكار خداوند بحقيقت و ماهيت دلها و سينهها آگاه است.
آن كس كه اينها را آفريده است آيا آگاه نيست؟ كه او دقيق و بينا است و آگاه.
اخبار
پ1- امالى صدوق. ابن ادريس .. از غياث بن ابراهيم از حضرت صادق از اجداد طاهرينش عليهم السّلام كه رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله فرمود كسى كه در باقى مانده عمر خود اعمال نيك انجام دهد نسبت بگناهان گذشتهاش مواخذه نمىشود و كسى كه در باقى مانده عمر خود بدى نمايد نسبت بگناهان گذشته و آينده مواخذه خواهد شد.پ 2- امالى. حضرت صادق عليه السّلام از رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله كه فرمود بهترين كارها آن كارى است كه عاقبت و پايانش بهتر باشد.پ 3- معانى الاخبار. ابن وليد ... از وهب قرشى از حضرت صادق از پدرش عليهما السّلام كه امير مؤمنان عليه السّلام فرمود. سعادت حقيقى آنست كه عمل انسان در پايان و عاقبت ختم بسعادت و نيكى شود و شقاوت حقيقى آنست كه در پايان كار اعمال بد و شقاوت بار داشته باشد.پ 4- قرب الاسناد. ابن طريف ... از على عليه السّلام از رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله فرمود. كسى كه خود را در نظر مردم آراسته بزيور اطاعت و كارهاى خدا پسندانه نشان دهد ولى در پنهان با اعمال زشت و ناپسند خود در مقام مبارزه با خدا باشد خداى خود را غضبناك ملاقات نموده و بر او خشمناك خواهد بود.پ 5- معانى الاخبار. از پدرش ... از احمد بن سهل كه گويد از ابو فروه انصارى كه از روزه-
داران بود شنيدم كه ميگفت. عيسى بن مريم عليهما السّلام بحواريين فرمود. بحقيقت ميگويم كه مردم ميگويند ميزان استحكام و درستى بنا، و ساختمان باساس و پايه آن بستگى دارد ولى من چنين نميگويم عرضه داشتند. پس شما چه ميفرمائيد؟ فرمود بحقيقت ميگويم. كه آخرين سنگى كه عامل و بناء ميگذارد او اساس كار است ابو فروه گويد منظور حضرت عيسى عليه السّلام اين است كه آخر و پايان كار ملاك و ميزان عمل است.پ 6- امالى. از نوف بكالى از امير مؤمنان عليه السّلام كه فرمود. اى نوف بر حذر باش از اينكه خود را در نظر مردم آراسته به زيور عبادت نشان دهى ولى با ارتكاب گناه با خدا مبارزه كنى كه در روز قيامت خداوند تو را رسوا خواهد كرد.پ 7- امالى. ابن مغيره ... از سكونى از حضرت صادق (ع) از پدران خود از امير مؤمنان عليه السّلام كه فرمود فقها، و دانشمندان هنگامى كه براى يك ديگر نامه مينوشتند فقط سه مطلب را بدون چهارمى مينوشتند 1- كسى كه مقصدش آخرت باشد و در آن بيانديشد خداوند متعال كارهاى دنيوى او را سر و سامان ميدهد 2- كسى كه درون خود را اصلاح نمايد خداوند برون او را اصلاح ميفرمايد 3- كسى كه رابطه خود را با خداوند متعال نيك نمايد خداوند رابطه مردم را با او نيكو ميگرداند.پ 8- در خصال و ثواب الاعمال نيز اين حديث نقل شده است.پ 9- امالى. عطار ... از ابن ابى يعفور از حضرت صادق كه پدر بزرگوارش عليهما السّلام فرمود. كسى كه ظاهرش از درونش بهتر باشد ميزان اعمالش سبك خواهد بود.پ 10- امالى طوسى. از ابى قلابه كه رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله فرمود كسى كه در نهان اعمالى را كه خدا مىپسندد انجام دهد خداوند متعال همان اعمال را كه در پنهان بجا آورده آشكار مينمايد و كسى كه در پنهان اعمالى را كه موجب خشم خداوندى است بجا آورد خداوند موجبات رسوائى او را فراهم ميسازد.
مؤلف اين حديث بطور تمام و كامل در باب جوامع مكارم نقل شد.پ 11- امالى طوسى. عدهاى از ابى مفضل ... از حارث همدانى از امير مؤمنان عليه السّلام كه رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله فرمود. اى على هيچ بندهاى نيست مگر اينكه داراى جوانى و برانىست يعنى نهان و آشكار. پس كسى كه نهان و درونش را اصلاح كند خداوند متعال ظاهر و برونش را اصلاح ميكند و كسى كه باطن و درونش فاسد باشد خداوند ظاهرش را فاسد و تباه مينمايد. و هيچ كس نيست مگر اينكه داراى صيت و نام است كه در ميان اهل آسمان نامى وصيتى دارد و در ميان مردم زمين هم صيت و نامى و شهرتى دارد. اگر در ميان اهل آسمان خوشنام و بخوبى معروف باشد همان نام نيك در ميان مردم زمين منتشر و شهرت پيدا ميكند و اگر در
آسمان به بدى معروف باشد و بدنام باشد همان نام بد در زمين شهرت پيدا ميكند.پ از حضرت سؤال شد صيت يعنى چه؟ فرمود نام.پ 11- تفسير قمى. امير مؤمنان عليه السّلام فرمود. خوشا بحال كسى كه خويش را كوچك ببيند و كسب و كارش حلال و درونش اصلاح شده باشد.
11- تفسير قمى. امير مؤمنان عليه السّلام فرمود. خوشا بحال كسى كه خويش را كوچك ببيند و كسب و كارش حلال و درونش اصلاح شده باشد.پ 12- محاسن. از پدرش از نوفلى از سكونى از حضرت صادق از پدرش از امير مؤمنان عليهم السّلام كه فرمود. كسى كه رابطه خود را با خدا اصلاح و نيكو كند خداوند متعال رابطه مردم را با او خوب و نيكو مينمايد.پ 13- تفسير امام در باره اين آيه الَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ سوره بقره 46 فرموده يعنى آنان كه در انتظار و در آرزوى ملاقات پروردگارشان هستند آن لقاء و ديدارى كه بزرگترين كرامات و عنايات الهى است. و تعبير به كلمه يظنون (گمان ميكنند) از اين جهت است كه پايان كار و عاقبت امرشان براى آنها روشن نيست و كاملا مطمئن نيستند كه وضع ايمان بچه نحوى ختم مىشود كه آيا عاقبت بخير ميشوند يا نه؟ و انهم اليه راجعون يعنى اميد دارند كه بكرامات و عنايات الهى و نعمتهاى بهشتى رجوع مينمايند چون داراى ايمان و صفت خشوع هستند ولى صد در صد يقين باين مطلب ندارند چون از تغير و دگرگونى وضع و حال خودشان ايمن نيستند.پ رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله فرمود مؤمن هميشه از سوء عاقبت خائف و بيمناك است و به رسيدن به رضوان الهى و خشنودى حق يقين و اطمينان ندارد تا آن هنگام كه قبض روح مىشود و ملك الموت در كنارش حاضر ميگردد.پ 14- مجالس مفيد. احمد بن وليد ... از محمد بن ياسين از حضرت صادق عليه السّلام كه فرمود. چه نفع و سودى براى آن بنده هست؟ كه در ظاهر و آشكار كار خوب خود را نشان ميدهد و در خفاء و نهان كار زشت مينمايد آيا وقتى كه به وجدان خويش مراجعه ميكند اين حقيقت را نمىداند؟ خداوند هم ميفرمايد.
بَلِ الْإِنْسانُ عَلى نَفْسِهِ بَصِيرَةٌ
انسان بوضع خود بينا است. وقتى كه درون و باطن خوب باشد برون انسان هم قوى و استوار است.پ 15- كتاب حسين بن سعيد ... ابى خالد از حضرت صادق عليه السّلام كه فرمود كسى كه
كارهاى خداپسند در ظاهر داشته باشد ولى با اعمال زشت خود در مقام مبارزه با خدا باشد در روز قيامت خشم و غضب الهى را خواهد ديد.پ 16- امالى طوسى عدهاى از ابو مفضل ... از حضرت عبد العظيم از حضرت جواد از پدرانش عليهم السّلام كه امير مؤمنان عليه السّلام فرمود. بيمارى و مرض خود اجر و پاداشى ندارد ولى موجب آمرزش تمام گناهان ميباشد. و همانا پاداش و اجر در گفتار زبانى (ذكر خدا و غيره) و در اعمال و كارهاى بدنى است و خداوند بفضل و كرم خود بنده را از اثر نيت صادق و درست و داشتن باطن نيك داخل بهشت ميفرمايد.پ 17- نهج البلاغه. امير مؤمنان عليه السّلام فرمود. كسى كه رابطه خود را با خدا نيكو كند خداوند متعال هم رابطه مردم را با او خوب و نيكو مينمايد و كسى كه كار آخرت خود را اصلاح كند خداوند كارهاى دنيوى او را اصلاح خواهد نمود و كسى كه در درون خود واعظ و هشداردهندهاى داشته باشد از جانب خدا براى او حافظ و نگهبانى خواهد بودپ و فرمود هر كس داراى عاقبت و پايانى است شيرين يا تلخ.پ و فرمود كسى كه درون و باطن خود را اصلاح نمايد خداوند برون او را اصلاح مينمايد و كسى كه وظايف دينى خود را انجام دهد خداوند كارهاى دنياى او را كفايت خواهد فرمود و كسى كه رابطه خود را با خدا نيكو نمايد خداوند براى نيكو كردن رابطه مردم با او كافى خواهد بود.پ و نيز فرمود. بدان كه هر ظاهرى باطنى همانند آن دارد (ظاهر و برون حكايت از باطن و درونى مطابق با آن دارد) آنجا كه ظاهر. خوب و پاك است باطن هم پاك و طاهر است و آنجا كه ظاهر خبيث و بد است باطن هم خبيث است.پ و پيامبر صادق و راستگو صلى اللَّه عليه و آله فرمود. ممكن است خداوند بندهاى را دوست بدارد ولى نسبت باعمالش خشمگين باشد و يا بعكس عمل را دوست بدارد و خود بنده را دشمن بدارد و بدان كه هر عملى بمنزله گياهى است و هر گياهى نيازمند به آب است و آبها مختلف و گوناگون است آن گياهى كه با آب خوب و پاكيزه آبيارى شود غرس و تنه آن خوب و ميوهاش شيرين خواهد و آنچه كه از آب بد مشروب شود آن گياه بد و ميوهاش تلخ ميگردد.
بيان. شايد منظور از ظاهر و باطن اين باشد كه ظاهر يعنى اعمال و كارهائى كه انسان در ظاهر انجام ميدهد. و باطن يعنى نيتها و عقايد انسان بنا بر اين نقل گفتار پيامبر بعنوان استثناء از آن دو مطلب است) ظاهر خوب حاكى از باطن خوب. ظاهر خبيث حكايت از باطن ناپاك دارد) حاصل اينكه غالبا ظاهر اشخاص با باطن آنها مطابق است و گاهى ممكن است بر خلاف باشد همان طورى كه در اين حديث از پيامبر اكرم (ص) نقل شد و ممكن است اين بيان اشاره بعاقبت و پايان كار انسان باشد يعنى اعمال و افعالى كه در آخر عمر
انسان ظهور و بروز پيدا ميكند نشانگر آن حالتى است كه در كمون و باطن او نهفته بوده از نيات حسنه و اعتقادات حقه و طينت و سرشت نيكو. و يا نيتهاى فاسد و افكار و اعتقادات پست و باطل و طينت و سرشت خبيث كه روايت منقول از پيامبر هم ناظر باين مطلب باشد باين بيان كه آن كسى كه در اوائل عمرش منحرف و آلوده است ولى در آخر عمر موفق براه راست مىشود و عاقبت بخير ميگردد خداوند چون خاتمه كار اين شخص را ميداند و از درون نيك او آگاهى دارد او را دوست ميدارد و آن كس كه بر عكس اين باشد خداوند او را دشمن ميدارد چون سوء سريرت و پايان بد او را ميداند و اين دو توجيه از آن چيزهائى است كه بفكرم خطور نموده است و چه بسا تشبيه به گياه و آب و ميوه مؤيد توجيه دومى است. يعنى ميوه درخت كه پايان و نتيجه آن است از وضع و چگونگى آبى كه در درون آن رفته است حكايت ميكند همين طور عاقبت انسان ابن ابى الحديد در شرح اين جملههاى نهج البلاغه گفته است كه اين خطبه از آيه شريفه گرفته شده استپ وَ الْبَلَدُ الطَّيِّبُ يَخْرُجُ نَباتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ زمين پاك و پاكيزه گياهش با اراده پروردگار بيرون مىآيد. و معناى خطبه اين است كه دو نحو ظاهر انسان (ظاهر خوب ظاهر بد) هر يك درون مناسب با خود دارد و اين دو حالت ظاهر نتيجه تمايل انسان بعقل و خرد و تمايلش به هوا و هوس است آن كس كه تابع دستورات عقل باشد سعادت و رستگارى را بدست خواهد آورد و اين آن انسانى است كه ظاهر و باطنش پاك و خوب است و آن كس كه از هواهاى نفسانى متابعت نمايد دچار شقاوت و بدبختى خواهد شد و اين آن انسانى است كه در ظاهر و باطن داراى خباثت است و بعضى از شارحين مراد از ظاهر را حسن صورت و زشتى چهره دانسته و گفته قيافه زشت و زيبا نشانگر خوبى و بدى درون است و گفتار پيامبر را كه فرموده گاهى مىشود كه خداوند بنده را دوست ميدارد ولى عملش قبيح و مبغوض است. در موردى دانسته كه شخص داراى قيافه زشت باشد و در عين حال درون و باطنش خوب باشد كه استثنائى است (ولى اين دو توجيه بعيد است).پ 18- مجمع البيان. عياشى با سند خود از محمد بن مسلم از حضرت صادق عليه السّلام كه فرمود: چه فايدهاى دارد كه شخص در ظاهر اعمال نيك داشته باشد و در نهان اعمال زشت؟ آيا هنگامى كه بوجدان خويش رجوع كند نمىفهمد كه واقعا آن طورى كه خود را نشان ميدهد چنان نيست؟ خداوند متعال ميفرمايد بَلِ الْإِنْسانُ عَلى نَفْسِهِ بَصِيرَةٌ
انسان بوضع درونى خود بصيرت و آگاهى دارد. وقتى كه باطن خوب باشد برون و
ظاهر انسان نيكو و استوار استپ و از عمر بن يزيد از حضرت صادق عليه السّلام است كه حضرت اين آيه را تلاوت فرمود سپس فرمود چه نتيجهاى دارد كه انسان بر خلاف آنچه كه خداوند از باطن او ميداند در نظر مردم خود را جلوه دهد؟پ كه رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله فرمود هر كس كه در نهان حالت و وضعى داشته باشد خداوند متعال در ظاهر همان لباس باطنش را باو ميپوشاند اگر باطن خوب باشد او را در ظاهر آراسته نشان ميدهد و اگر بد و زشت باشد زشت.پ 19- عده الداعى. حضرت صادق عليه السّلام روزى به مفضل بن صالح فرمود. اى مفضل خداوند بندگانى دارد كه آنها با حضرتش با يك باطن و درون خالص و پاك معامله نمودهاند (در دل آنها جز خدا هيچ چيز نيست) خداوند هم متقابلا با آنان با احسان خالص خود معامله كرده است. صحيفه اعمال آنها در روز قيامت خالى است و هيچ چيز در آن نيست و چون در برابر لطف خداوندى قرار ميگيرند خداوند نامه اعمال آنان را از آن اعمال سرى و خالص كه در نهان انجام ميدادند مملو و پر مىنمايد عرضه داشتم اى مولاى من چرا خداوند متعال چنين مىكند؟ فرمود چون خداوند آنها را بزرگتر از اين دانسته كه حتى ملائكه نويسنده اعمال از خلوص آنها و كيفيت رابطه آنها با خدا مطلع شوندپ و امير مؤمنان عليه السّلام فرمود. بر حذر باش از انجام عملى كه مجبور باشى از آن عذرخواهى نموده و بهانهتراشى كنى كه كار خير عذرخواهى ندارد (پس هميشه كار نيك داشته باش) و مبادا در خفا كارى بكنى كه از علنىشدنش شرم داشته باشى. و همچنين خوددارى كن از عملى كه اگر براى انجام دهنده آن بازگو شود آن را منكر و زشت بداند.پ و رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله فرمود. بالاترين مراتب و درجات ايمان يكدرجه است.
كسى كه بآن مرتبه نائل شود بسعادت و رستگارى رسيده است و آن اين است كه باطن و كارهاى نهانى او طورى باشد كه از علنى شدن آنها باكى نداشته باشد و اگر مخفيانه انجام شود خوف و ترسى از عقاب و كيفر آن نداشته باشد.پ 20- اسرار الصلاة روايت شده كه يكى از بنى اسرائيل گفت بخدا سوگند عبادتى خواهم كه زبان زد همه مردم باشد هميشه مسجد ميرفت و اولين كسى كه داخل مسجد ميشد و آخرين فردى كه از آن خارج ميشد او بود و هيچ كس او را نمىديد مگر مشغول به نماز و روزه و در مجالس ذكر و دعا شركت ميكرد و مدتى طولانى اين روش را داشت ولى بر خلاف انتظار بهر كس برخورد ميكرد بجاى تجليل اشاره باو نموده و ميگفتند خدا با اين رياكار چه خواهد كرد. پس از اين وضع آن شخص بخود گفت من در اين مدت آنچه كه در نظرم بود نديدم اكنون من تمام اعمالم را براى خدا قرار ميدهم و بر اعمال روزانه خود كه قبلا
انجام ميداد چيزى اضافه نكرد و عبادت معمولى انجام ميداد ولى نيت و انگيزهاش فرق كرد كه نيت خوبى بود و پس از اين بمردم كه برخورد ميكرد ميگفتند خدا فلانى را بيامرزد كه مرد خوبى است.
