پآيات
پآل عمران 159 فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ.
با عنايت و رحمت الهى با اخلاق و رفتار نرم با مردم برخورد ميكنى.
سوره قلم 4 إِنَّكَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِيمٍ.
بحقيقت تو داراى اخلاق بزرگ و نيكوئى هستى.
[اخبار]
پمؤلف. اخبار اين باب در فصول گذشته مخصوصا در باب جوامع مكارم گذشت.پ 1- كافى. از محمد بن يحيى .... از محمد بن مسلم از حضرت صادق عليه السّلام كه فرمود. كاملترين مؤمنين از جهت ايمان خوش اخلاقترين آنها است.
بيان خلق بضم خاء بآن ملكه و حالت ثابت و صفات استوار و راسخ روحى و نفسانى گفته مىشود خواه آن صفات و حالات خوب باشد يا زشت كه در مقابل اعمال است (چون عمل بكارهاى ظاهرى و برونى گفته مىشود) و خوش خلقى معمولا به برخوردهاى خوب با مردم و رفتار گرم با آنها معنا مىشود: راغب گفته است خلق و خلق در اصل و ريشه يكى است ولى خلق بفتح خاء مخصوص هيئت و شكل ظاهرى است كه با چشم ديده مىشود و خلق بضم خاء اختصاص دارد به شكل درونى و هيئت نفسانى و آن قوا و حالات روحى كه با چشم دل درك مىشود. و در نهايه گفته. در حديث است كه هيچ چيز در ميزان اعمال سنگينتر از حسن خلق نيست. خلق بضم خاء و سكون لام و يا ضم آن يعنى دين- طبيعت- سرشت خوى. و حقيقت آن صورت و شكل باطنى و درونى انسان كه همان نفس انسانى است و صفات و معانى و حالات نفسانى (خلق) مانند خلق بفتح خاء است كه اين لفظ بشكل و قيافه ظاهرى و صفات صورى گفته مىشود. و براى هر يك از باطن و ظاهر انسان اوصاف و حالات خوب و بدى هست و ثواب و عقاب عمدتا مربوط باوصاف و هيئتهاى باطنى انسان است. و لذا مكررا در اخبار از حسن خلق مدح و ستايش شدهپ مانند حديثى كه فرموده است مهمترين و بيشترين عاملى كه موجب دخول بهشت مىشود تقواى الهى و حسن خلق استپ و يا فرموده كاملترين مؤمنان از جهت ايمان آن كسى است كه اخلاقش بهتر باشد.پ و يا فرموده كه بنده با داشتن خلق و خوى نيك بدرجه و ربته آن كسى ميرسد كه روزها را روزه و شبها را بعبادت بسر بردپ و يا فرموده من براى تتميم و تكميل اخلاق بزرگوارانه مبعوث شدم و احاديثى از اين
قبيل كه خيلى زياد استپ و همچنين در مقابل اين احاديث فراوانى در نكوهش زشتخوئى رسيده است (تمام شد حرف نهايه) و گفته شده كه حسن خلق در اثر مراعات تعادل و حد وسط داشتن بين افراط و تفريط در قوه شهويه و غضبيه بدست مىآيد و حسن خلق از اين راهها بدست مىآيد- رابطه و برخورد خوب با مردم داشتن- دوستى با آنها- صله رحم- راستگوئى- لطف و محبت- احسان معاشرت، و رفاقت نيكو مراعات ديگران مساوات و مدارا كردن بردبارى و صبر تحمل ناراحتىها در راه مردم- مهربان بودن- خلاصه اينكه خلق و خوى يك حالت نفسانى است كه در اثر حفظ تناسب اخلاق نفسانى و مراعات هر يك بجاى خود بدست مىآيد. و از اين جهت است كه گفته شد حسن خلق عبارت است از زيبائى شكل باطنى انسان كه همان صوره ناطقه انسانى است همچنان كه حسن خلق عبارت است از زيبائى قيافه ظاهرى و تناسب اجزاء صورت انسان با هم (چشم و ابرو و بينى و دهان و گونه ...) جز اينكه صورت و حالت باطنى كسبى و نوعا و بدست آوردنى است و لذا در احاديث مكررا ترغيب بآن شده و به تحصيل آن تشويش شده. راوندى گفته. خلق يعنى طبيعت و حالت نفسانى. سپس در عادتهائى كه انسان عادت كرده خوب يا بد استعمال مىشود. و اخلاق آن چيزى است كه انسان قدرت انتخاب آن و يا ترك آن را داشته باشد و لذا مدح و يا نكوهش مىشودپ و دليل بر تحت اختيار بودن آن و يا مدح آن گفتار پيامبر صلى اللَّه عليه و آله است كه فرمود. با مردم باخلاق نيكو رفتار كن.
مؤلف. دخالت داشتن حسن خلق در كمال ايمان تحقيقى دارد كه در ابواب ايمان گذشت.پ 2- كافى. از حسين بن محمد .. از شخصى از اهل مدينه از حضرت سجاد عليه السّلام رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله فرمود هيچ عملى بهتر از حسن خلق در ميزان عمل انسان گذاشته نمىشود.
بيان. اين حديث دليل است كه اعمال انسان تجسم و خارجيت عينى پيدا ميكند.پ 3- كافى. از محمد بن يحيى ... از ابى ولاد حناط از حضرت صادق عليه السّلام كه فرمود. چهار چيز است هر كس داراى آنها باشد ايمانش كامل است اگر چه سر تا پا غرق گناه باشد كه نقصى باو نخواهد رسيد 1- صدق و راستگوئى 2- اداء امانت بصاحبش 3- حيا. 4 حسن خلق.
بيان. پس از توضيحاتى در باره تركيب و جملهبنديها فرموده. ممكن است مقصود از گناهان زياد گناهان صغيره باشد چون كسى كه داراى اين خصلتها باشد نسبت بگناهان كبيره اصرار نخواهد داشت و يا اينكه توفيق توبه از گناهان خواهد يافت و همين خصلتها
او را وادار به توبه خواهد نمود. علاوه بر اين صدق و راستى باعث خوددارى از پارهاى از گناهان خواهد بود مانند دروغ و تهمت و نظائر آن. ادا امانت هم پاره از گناهان ديگر را مانع مىشود. نظير خيانت در مال مردم. ندادن زكوه و خمس و ساير حقوق آلهى. و همچنين حياء و شرم از مردم مانع مىشود از تظاهر بگناه و حيا و شرم از خدا نيز مانع مىشود از اينكه عمدا مرتكب گناه شود و اصرار بر آن بورزد و فورا وادار بتوبه مينمايد و همچنين حسن خلق باز ميدارد شخص را از گناهان از قبيل اذيت و آزار مردم- ناراضى كردن پدر و مادر و قطع رحم و بريدن پيوند با خويشان و ضرر بمسلمانان و نظائر آن بنا بر اين با داشتن اين خصلتها ديگر گناهى براى او باقى نميماند جز اندك و مختصرى كه مضر بايمانش نيست و موفق بتوبه هم مىشود (خداوند موفق است).پ 4- كافى. عدهاى از مشايخ ... از غلبه از حضرت صادق عليه السّلام كه فرمود. هنگامى كه مؤمن وارد بر خدا مىشود هيچ عملى (غير از واجبات) در نظر خداوند متعال محبوبتر از اين نيست كه مردم از اخلاق و رفتار انسان در آسايش و راحت باشند. (و يا اينكه اخلاق و رفتار نيك او شامل همه مردم باشد).پ 5- كافى. از ابى على اشعرى ... از ذريح از حضرت صادق عليه السّلام كه رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله فرمود دارنده خلق حسن همانند روزهدار شبزندهدار پاداش دارد.
بيان. اين حديث دلالت دارد كه براى اخلاق نيك ثواب و پاداش هست مانند عمل و عبادات كه پاداش و ثواب دارد.پ 6- كافى. از على بن ابراهيم از پدرش از نوفلى از سكونى از حضرت صادق عليه السّلام كه رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله فرمود بيشترين چيزى كه موجب دخول است ببهشت مىشود تقواى الهى و اخلاق نيك است.
توضيح. تقوى. يعنى معامله و رابطه نيك با خدا و حسن خلق يعنى رابطه خوب با مردم كه حفظ اين دو نوع رابطه موجب دخول بهشت است.پ 7- كافى. از على بن ابراهيم. از عبد اللَّه بن سنان از حضرت صادق عليه السّلام كه فرمود اخلاق خوب گناهان را ذوب ميكند و از بين ميبرد همچنان كه آفتاب يخ را آب ميكند.
توضيح ... در نهايه نيز چنين نقل كرده كه حسن خلق گناهان را آب ميكند همان طورى كه آفتاب يخ را آب مينمايد.پ 8- كافى. محمد بن يحيى ... از ابن سنان كه حضرت صادق عليه السّلام فرمود. در زمان رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله شخصى وفات نمود قبركنها براى حفر قبر آمدند و مشغول شدند ولى نتوانستند قبر را حفر كنند قضيه را به پيامبر عرض كردند و گفتند ابزار و وسائل
آهنى ما در زمين اثر نميكند مثل اينكه اينها را بر سنگ سخت ميزنيمپ حضرت فرمود.
و لم؟ ان كان صاحبكم لحسن الخلق. چرا؟ با اينكه اين دوست شما خوش اخلاق بود بعد فرمود ظرف آبى بياوريد آوردند حضرت دست مباركش را داخل آن آب كرد.
ثم رشه على الارض سپس آب را بر زمين پاشيد و فرمود مشغول شويد پس شروع بكندن كردند با كمال سهولت و آسانى كندند مانند اينكه آن محل رمل و شن است كه با مختصر اشارهاى ميريزد.
بيان ... جملهاى كه حضرت فرمود (و لم؟) تا آخر كلمه و لم استفهام انكارى و يا تعجبى است.
ان كان مخففه از مثقله است كه اصلش ان است و تعجب حضرت از اين است كه نبايد چنين باشد كه زمين سخت و سفت شود چون اين دوست شما خوش اخلاق بود كه حسن خلق باعث آسانى كارها مىشود هم در حال زنده بودن و هم پس از مردن بر خلاف اخلاق زشت كه موجب زحمت است در هر دو حال و خلاصه مطلب اينكه چون اين شخص خوش اخلاق بود پس سخت شدت كار حفر از ناحيه او نبوده بلكه مربوط بسختى خود زمين است و لذا از آن آبى كه با دست مبارك حضرت متبرك شده بود بر محل ريخته شد كه بمعجزه حضرتش در نهايت نرمى شد.
و گفته شد كه ان شرطيه است و كلمه لم بجاى جزاى شرط است كه حاصل معنا اين مىشود. اگر اين شخص خوش اخلاق بود حفر قبر براى اينها مشكل نميشد پس صاحب اوليه مثلا تندخو هستند ولى تصميم مىگيرد كه نرم و خوشرو بشودپ عرضه داشتم كدام يك از اين دو باارزشتر است فرمود آن كس كه در طبع و سرشت خوش اخلاق است خوش خلقى براى او جبلى است و غير آن را نميتواند بكند ولى تصميمگيرى و تمرين صفت خوش خلقى را فرا گرفته بر خلاف طبع خود عمل كرده و با مبارزه با طبع اوليه خود باين تمرين ادامه داده و تحمل زحمت و ناراحتيها را نموده كه اين اخلاق باارزشتر است تا خود را باين كمال رسانيده كه اكنون مثل غريزه شده است. بنا بر اين نظر كسانى كه مىگويند اخلاق غريزى و ذاتى است و تمرين و اكتساب اثرى ندارد اين نظر صحيح هم نيست و باطل استپ و على عليه السّلام فرمود عود نفسك صبر على المكروه فنعم الخلق التصبر مىگيرد كه نرم و خوشخو بشود عرضه داشتم كداميك از اين دو باارزشتر است؟
يعنى خود را عادت بصبر بده كه در مقابل مشكلات عادت بصبر كنى چون اخلاق و روشى كه با تصبر و با تحمل زحمت بدست آيد بسيار خوب است.
پ10- كافى. محمد بن يحيى ... از ابى على لهبى از حضرت صادق عليه السّلام كه فرمود.
ان اللَّه تبارك و تعالى ليعطى العبد من الثواب على حسن الخلق كما يعطى المجاهد في سبيل اللَّه يغدو عليه و يروح.
خداوند متعال به بنده خوش اخلاق ثوابى همانند ثواب كسى كه در راه خدا جهاد ميكند كه بسوى جنگ حركت نموده و برميگردد. چنين ثوابى عنايت ميفرمايد.
بيان ... علت اينكه خداوند چنان ثوابى عنايت ميفرمايد اين است كه اين دو كار (جهاد و مقيد بخوش خلقى) بر انسان دشوار و پر مشقت ميباشد بلكه جهاد با نفس و مراعات حدود الهى مشكلتر از جهاد با دشمن برونى است و از اين جهت باين جهاد جهاد اكبر گفته مىشود گرچه جهاد با دشمن هم خود مبارزه با نفس است جمله (يغدو عليه و يروح) كه بمعناى اين است كه صبح ميرود بجهاد و عصر هم ميرود بجهاد كنايه از اين است كه بطور استمرار و هميشه مشغول جهاد است چون معناى غدو اول روز و رواح آخر روز است (صبح و عصر و هميشه بجهاد ميرود) و يا معنا اين است كه اول روز ميرود و عصر برميگردد كه البته معناى اول ظاهرتر است.
و در مصباح گفته غدا و غدوا يعنى زمان طلوع فجر تا طلوع آفتاب كه حركت و رفتن در اين وقت را با لفظ غدا تعبير ميكنند ولى سپس استعمال شده در اصل معناى رفتن هر وقت كه باشد گر چه وسط روز باشد و معناى راح يروح روحا يعنى مراجعت كرد همچنان كه در آيه شريفه غُدُوُّها شَهْرٌ وَ رَواحُها شَهْرٌ سوره سبأ 12 باين معنا آمده است يعنى رفتن باد يكماه و برگشتش يكماه است و بعضى خيال ميكنند كه رواح فقط بمعناى رفتن در آخر روز است ولى چنين نيست بلكه رواح و غدو در نظر عرب زبانها بهر وقت رفتن گفته مىشود شب باشد يا روز صبح باشد يا عصر و لذا در حديث رفتن بنماز جمعه تعبير باين لفظ شدهپ من راح الى الجمعه با اينكه صبح بنماز جمعه ميروند پس منظور اين است كه برود بنماز جمعه. و شايد معناى اولى كه گفته شد (رفتن بجهاد استمرار و تداوم داشته باشد) مناسبتر باشد و گفته شده. ممكن است منظور اين باشد كه ثواب حسن خلق هميشگى است و صبح و شام شخص خوش اخلاق ثواب دارد (البته بعيد نيست).پ 11- كافى. محمد بن يحيى ... از قابوسى از شخصى از حضرت صادق عليه السّلام كه فرمود خداوند متعال مقدارى از اخلاق اولياء خود را بعنوان عاريه بدشمنانش داده است تا در نتيجه دوستان خدا بتوانند در زمان حكومت و دولت دشمنان زندگى كنندپ و در حديث ديگرى آمده است كه اگر اين طور نبود دشمنان خدا احدى از دوستان خدا را باقى نميگذاشتند و همه را ميكشتند.
بيان. اينكه در اين حديث تعبير بعاريه شده ممكن است از چند جهت باشد 1- باين منظور باشد كه چنين اخلاقى نتيجه اخروى براى اين دشمنان ندارد مانند يك چيز عاريتى
است كه پس از مرگ از آنها سلب خواهد شد 2- مقصود اين باشد كه چنين اخلاقى باقتضاء سرشت و طينت آنها نيست و از جهت امتزاج و مخلوط شدن خاك و طينت و گل خلقت آنها با طينت مؤمنان است كه در بعضى از اخبار وارد شده و شرح اين مطالب در جاى خود گفته شده 3- و يا باين معنا كه چنين اخلاق پسنديده چون مطابق عقائد و نيتهاى فاسد آنها نيست فقط براى حفظ مصالح ديگران بآنها داده شده پس مثل اينكه بعاريت بآنها داده شده. البته اين چند وجه قريب بهم هستند.پ 12- كافى. على بن ابراهيم ... از ابن كامل از حضرت صادق عليه السّلام كه فرمود اذا خالطت الناس فان استطعت ان لا تخالط احدا من الناس الا كانت يدك العليا عليه فافعل ...
هنگامى كه مردم در ارتباط و اختلاط هستى اگر در برخورد با هر كس بتوانى دستت بالا دست او باشد پس چنين كن كه ممكن است بنده در عبادتش تقصير و كوتاهى داشته باشد ولى چون داراى حسن خلق است خداوند مهربان او را از جهت همين خوش خلقى بدرجه روزهدارى كه روزههاى مستحبى بگيرد و شبها بعبادت بپردازد برساند.
بيان. لفظ العليا مؤنث اعلى است و خبر كانت و كلمه عليه متعلق به عليا است و معرفه آمدن عليا مفيد حصر است فافعل يعنى احسان تو بيشتر يا برخورد تو بهتر باشد كه البته معناى اول مناسبتر است. يعنى تو احسانكننده باش و يا احسان تو بيشتر از طرف باشد نه اينكه بعكس باشد و ممكن است لفظ عليا صفت يد باشد و عليه خبر كانت باشد باين معنا كه دست بخشنده تو برطرف فيض بدهد و يا برتر از او باشد ولى معناى اولى بهتر است و در كتاب زهد ابن سعيد (يدك عليه العليا) كه لفظ عليه مقدم است. در نهايه گفته. در حديث است اليد العليا خير من اليد السفلى دست بالاتر بهتر از دست پائينتر است دست بالاتر يعنى دستى كه از سؤال عمر روايت شده و نيز بمعناى دست بخشنده روايت شده و گفته شده عليا يعنى بخشنده و سفلى دستگيرنده و يا دست امساككننده. و مرحوم سيد مرتضى در كتاب غرر و درر گفته است: يد يعنى نعمت و بخشش و استعمال يد باين معنا ميان عرب شايع و متداول است كه بنا بر اين معناى حديث چنين مىشود بخشش بزرگ و زياد بهتر از بخشش و عطاى اندك است كه حضرت با اين تعبير مختصر و زيبا مسلمانان را ترغيب باخلاق كريمه و وادار باحسان و بخشش فرموده و علتى كه در ذيل اين حديث آمده كه فرمود (ممكن است بنده در عبادتش كوتاهى داشته باشد ...) بر اين اساس است كه كرم و احسان از اخلاق نيكو است و يا از لوازم آن است.پ 13- كافى. عدهاى از مشايخ ... از بحر سقا و كه حضرت صادق عليه السّلام بمن فرمود يا بحر حسن الخلق يسر ... اى بحر خوش خلقى موجب آسايش و راحتى است سپس فرمود آيا
ميل دارى براى تو حديثى بگويم كه اين حديث را احدى از اهل مدينه نميداند؟ عرض كردم آرى فرمود روزى رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله در مسجد نشسته بود كه كنيز يكى از انصار وارد شد و آن انصارى صاحب كنيز آنجا بود كنيز آمد و گوشه جامه حضرت را گرفت حضرت براى خاطر آن كنيز بلند شد ولى كنيز چيزى نگفت حضرت هم باو چيزى نگفت و سه مرتبه اين كار را كرد و در مرتبه چهارم كه حضرت بلند شد و كنيز پشت سر حضرت بود و مقدارى از كنار لباس حضرت را گرفت و برگشت مردم بآن كنيز بد گفتند و نفرين كردند كه تو چرا پيامبر را سه بار اذيت كردى؟ و چيزى هم نگفتى حضرت هم بتو چيزى نفرمود چه كار داشتى با حضرت؟
كنيز گفت ما در منزل مريضى داريم اهل منزل مرا فرستادند كه براى تبرك و شفاى مريض مقدارى از جامه حضرت را بگيرم و چون خواستم از جامه حضرت مقدارى پاره كنم حضرت مرا ديد و من خجالت كشيدم اين كار را بكنم و حضرت مرا به بيند و در ضمن ناراحت بودم كه از خود حضرت اجازه اين كار را بگيرم از اين جهت باين ترتيب كار خود را انجام دادم.
بيان- لفظ يسر را ممكن است مصدر بدانيم همان طورى كه در بالا معنا كرديم و ممكن است يسر بصيغه مضارع بخوانيم كه معنايش چنين مىشود. حسن خلق موجب سرور و خوشحالى صاحب خلق و يا خوشحالى مردم مىشود. و بلند شدن حضرت از جاى خود بخيال اين بوده كه شايد كنيز كارى دارد حضرت در هر بار بلند مىشود كه همراه كنيز براى انجام حاجتش برود و چون كنيز چيزى نگفت و منظورش معلوم نشد حضرت نشست و گفته شده كه حضرت بلند شد كه آن كنيز بهبيند جامه حضرت در كجا پارهگى و اضافى دارد تا بشود گرفت.پ 14- كافى. على بن ابراهيم ... از حبيب خثعمى از حضرت صادق عليه السّلام كه رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله فرموده با فضيلتترين شما خوشخلقترين شما است كه مردم با كمال آرامش در كنار آنها قرار ميگيرند و با مردم و مردم با آنها انس و الفت دارند و منزل و خانه آنها محل آمد و شد مهمانان و مردم است- (مرحوم مجلسى در اينجا توضيحاتى در الفاظ و تركيب حديث دارد).پ 15- كافى. عدهاى از مشايخ ... از ابن قداح از حضرت صادق عليه السّلام كه امير مؤمنان عليه السّلام فرمود مؤمن با مردم انس و الفت دارد و كسى كه با مردم و مردم با او الفت و ارتباطى ندارد در او خير و سودى نيست.
بيان. در اين حديث ترغيب و تاكيد شديدى شده بر انس و الفت كه مقصود رابطه داشتن با خوبان است گر چه احتمال الفت عمومى هست در صورتى كه با گناه آنها همراهى نداشته باشد كه در اخبار هست.پ 16- كافى. على بن ابراهيم ... از عبد اللَّه بن سنان از حضرت صادق عليه السّلام كه
فرمود حسن خلق صاحبش را بدرجه روزهدار شبزندهدار ميرساند.پ 17- معانى از پدرش ... از ابى جارود از حضرت باقر عليه السّلام در تفسير آيه شريفه إِنَّكَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِيمٍ فرمود منظور از خلق عظيم دين اسلام استپ و روايت شده كه خلق عظيم يعنى دين بزرگ و باعظمت اسلام.پ بيان. در مجمع البيان در تفسير آيه شريفه از ابن عباس و مجاهد و حسن نقل كرده كه مقصود از خلق عظيم دين عظيم اسلام است و يعنى اى رسول ما تو بر دين اسلام هستى و گفته شده يعنى تو متخلق باخلاق اسلامى و داراى طبع و منش كريم و بزرگ هستى و حقيقت خلق آن خوى و آدابى است كه روح و نفس انسانى بخود گرفته و از اين جهت بآن خلق گفته مىشود كه مانند خلقت و سرشت شده است ولى آن آداب و خصلتهائى كه از اول جزء طبيعت بوده و انسان با آن خصوصيت آفريده شده بآنها غرائز و خصوصيات طبيعت گفته مىشود بنا بر اين اخلاق عبارت است از حالات و ملكاتى كه اكتساب شده و با تمرين بدست آمده و گفته شده كه خلق عظيم يعنى صبر در حق و بخشش وسيع و تدبير و اداره و انجام كارها بر طبق بينش عقلى توام با مصلحتانديشى و مدارا و نرمى و تحمل مشكلات در راه تبليغ دين و دعوت مردم بسوى خداوند متعال و عفو و گذشت و جديت و كوشش در يارى مؤمنان و نداشتن حرص و حسد و امثال اينها كه اين قول از جبائى نقل شده: و عائشه ميگويد اخلاق پيامبر عبارت است از آن مطالبى كه ده آيه اول سوره مؤمنون بيان كرده. و كسى كه خداوند متعال او را بداشتن خلق عظيم مدح و ثنا نموده ديگر بالاتر از اين مدح و ثنائى نيست و گفته شده خداوند از اين جهت حضرت را بخلق عظيم تعريف نموده كه آن حضرت با اينكه قلبا از كفار و مشركين بيزار بود باز هم با آنها با اخلاق خويش معاشرت ميكرد كه ظاهرش با مردم گرم ميگرفت ولى باطنش با حق بود:
و گفته شده چون حضرتش دستورات تاديبى خداوند متعال را امتثال و اجراء مينمود كه فرمود خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِينَ اعراف 199 عفو و گذشت داشته باش و بكار خوب امر كن و از بىادبى نادانان چشم بپوش: و گفته شده خلق حضرتش از اين جهت عظيم گفته شده كه كرائم و اخلاق بزرگوارانه در او جمع بودپ كه مؤيد اين همان حديث مشهور است كه فرمود بعثت لأتمم مكارم الاخلاق.پ و نيز فرمود خداى من مرا تاديب نموده و ادب مرا نيكو كرده استپ و فرمود مؤمن با حسن خلق خود بدرجه شخص شبزندهدارى كه روزها را هم روزه ميگيرد نائل مىشودپ و از ابو الدرداء نقل شده كه رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله فرمود در ميزان اعمال هيچ چيزى سنگينتر از حسن خلق نيستپ و از حضرت رضا از پدران خود از رسول خدا عليهم السّلام كه فرمود بر شما باد بحسن خلق كه خوشخلق بالاخره در بهشت است و از بدخوئى برحذر باشيد كه بدخلقى بالاخره در دوزخ است (آن موجب
موفقيت بايمان و اين موجب كفر خواهد شد)پ و از ابو هريره از آن حضرت كه فرمود محبوبترين شما در نزد خدا خوشخلقترين شما است كه مردم را با كمال ملاطفت و نرمى در كنار خود قرار ميدهد و با مردم و مردم با او انس و الفت دارند و مبغوضترين شما در نزد خدا سخنچينان و تفرقهاندازان ميان برادران كه در مقام پيدا كردن لغزشهاى پاكان باشند.پ 18- امالى صدوق. ابن متوكل ... از جميل بن صالح از حضرت صادق عليه السّلام در تفسير آيه شريفه.
رَبَّنا آتِنا فِي الدُّنْيا حَسَنَةً وَ فِي الْآخِرَةِ حَسَنَةً. فرمود حسنه و خوبى آخرت يعنى رضايت و خشنودى خدا و بهشت و حسنه و خوبى دنيا يعنى توسعه و گشايش در زندگى و رزق و روزى و حسن خلق.پ 19- امالى. ابن وليد ... از غياث بن ابراهيم از حضرت صادق از اجداد طاهرين از از رسول خدا صلى اللَّه عليه و عليهم كه فرمود. شما با اموال خود كه نميتوانيد مردم را در توسعه و گشايش قرار دهيد پس با اخلاق خوب خود مردم را در آسايش و توسعه قرار دهيد.پ 20- امالى. رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله فرمود. كاملترين و باايمانترين مردم خوشخلقترين آنها است.پ و امير مؤمنان به نوف فرمود اى نوف. پيوند خويشاوندى و صله رحم داشته باش عمرت زياد مىشود. خوش خلق باش خداوند در حساب تو تخفيف ميدهد.
مؤلف. در باب صفات مؤمن و باب جوامع مكارم مقدارى از احاديث گذشت و در ابواب مواعظ نيز خواهد آمد.پ 21- امالى. حضرت صادق عليه السّلام فرمود بر شما باد بحسن خلق كه صاحبش را بدرجه شب زندهدار كه روزها را روزه ميگيرد ميرساند.پ 22- عيون و امالى. على بن احمد ... از حضرت عبد العظيم از حضرت جواد از اجداد خود از امير مؤمنان عليهم السّلام كه فرمود شما نميتوانيد با مال و ثروت خود بمردم توسعه بدهيد پس با چهره باز و خوش برخوردى بآنها آسايش بدهيد كه از رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله شنيدم كه ميفرمود شما نميتوانيد بمردم آسايش و راحتى بدهيد با اموال خود پس باخلاق خوب بآنها آسايش و راحتى بدهيد.پ 23- امالى. ماجيلويه ... از موسى بن ابراهيم از موسى بن جعفر از پدر از جدش عليهم السّلام كه ام سلمه برسول خدا صلى اللَّه عليه و آله عرض كرد پدر و مادرم فداى تو باد اگر مثلا زن دو شوهر كرده و هر دو از دنيا رفتهاند و داخل بهشت شدهاند زن كه از دنيا رفت و اهل بهشت شد با كدام يك از اين دو خواهد بود فرمود هر كدام كه خوشخلقتر و بهتر باشد براى خاندان خود او را انتخاب خواهد كرد. اى ام سلمه حسن خلق خير دنيا و آخرت را بهمراه خود
پ24- امالى. ابن متوكل ... با اسناد خود مرفوعا از رسول خدا كه داستان ام سلمه را نقل كرده و در ثواب الاعمال هم نيز نقل شده است.پ 25- امالى. جعفر بن حسين ... از ابى عبيده خداء از حضرت صادق عليه السّلام كه فرمود. گروهى از كفار را گرفته و اسير نمودند و خدمت رسول صلى اللَّه عليه و آله آوردند حضرت فرمان قتل آنها را بجز يك مرد صادر كرد. آن شخص بحضرت عرض كرد چرا من يكنفر را آزاد فرمودى؟ فرمود جبرئيل بمن خبر داد كه در تو پنج خصلت است كه خدا و رسول آن را دوست دارد 1- غيرت زياد نسبت بناموس 2- سخاوت 3- حسن خلق 4- صدق و راستگوئى 5- شجاعت آن شخص چون اين مطالب را شنيد اسلام آورد و مسلمان خوبى شد و در ركاب حضرت جهاد سخت و جنگ شديدى نمود تا اينكه شهيد شد.پ 26- قرب الاسناد. هارون از ابن صدقه از حضرت صادق از پدران خود از رسول خدا صلى اللَّه عليه و عليهم كه فرمود محبوبترين شما نزد من و نزديكترين شما بمن در روز قيامت خوشخلقترين شما و متواضعتر شما است و دورترين شما از من روز قيامت متكبران و مستكبران هستند.پ و رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله فرمود. اول چيزى كه در ميزان عمل بنده نهاده مىشود حسن خلق او است.پ 27- قرب الاسناد با همان سند كه فرمود. رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله عبور كرد از محلى كه مشغول كندن قبر بودند و آن كس كه مشغول بود خسته شده و ناراحت بود حضرت سؤال كرد كه اين قبر را براى چه كسى ميكنى؟ عرض كرد براى فلانى حضرت فرمود پس چرا زمين اين چنين سخت و سفت است با اينكه آن شخص كه ميگوئى خيلى نرمخو و خوشاخلاق بود ناگهان زمين بطورى نرم شد كه با دست هم كنده ميشد سپس حضرت فرمود اين شخص مهماندارى را دوست ميداشت و جز مؤمن با تقوى پذيرائى از مهمان را دوست نميدارد.پ 28- خصال. خليل بن احمد ... از ثابت بن انس كه رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله فرمود.
اخلاق خوب نصف دين است (عمده دستورات دينى راجع باخلاق است)پ 29- خصال. خليل ... از اسامة بن شريك كه گفت خدمت رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله عرض شد. بهترين نعمتى كه بمسلمان داده شده چيست؟ فرمود حسن خلق.پ 30- خصال. ابو الحسن على بن عبد اله ... از عمران بغدادى كه گفت حديث كرد ما را ابو الحسن از ابو الحسن از ابو الحسن كه گفت حديث كرد ما را حسن از حسن از حسن كه ان احسن الخلق الحسن بهترين خوبىها خلق حسن است. اما ابو الحسن اولى محمد بن ابراهيم ششترى است و دومى على بن احمد تمار و سومى على بن محمد واقدى است و اما حسن اولى حسن بن عرفه و دومى حسن بصرى و سومى امام حسن مجتبى عليه السّلام است.
پ31- عيون با سندهاى سهگانه از حضرت رضا از پدرانش عليهم السّلام از رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله كه فرمود بر شما باد بحسن خلق كه خلق خوب بالاخره در بهشت است و بترسيد از بدخلقى كه خلق زشت بالاخره در آتش است. در صحيفه الرضا هم چنين نقل شده است.پ 32- عيون با همين سندها از رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله كه فرمود بنده بوسيله حسن خلق بدرجه روزهدار شبزندهدار نائل مىشود.پ 33- عيون با همين سندها كه رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله فرمود. هيچ چيزى در ميزان اعمال نهاده نميشود كه بهتر از حسن خلق باشد.پ 34- عيون با همين سندها از امير مؤمنان عليه السّلام كه فرمود. كاملترين شما از جهت ايمان خوشخلقترين شما استپ و فرمود حسن خلق بهترين همنشين استپ و فرمود از رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله سؤال شد بيشتر چيزى كه بوسيله آن انسان داخل بهشت مىشود چيست؟پ فرمود حسن خلق و فرمود. نزديكترين شما بمن در روز قيامت خوشخلقتر شما است و بهترين شما نسبت بخانوادهاشپ و فرمود بهترين مردم از لحاظ ايمان بهترين آنها است از لحاظ اخلاق و مهربانتر آنها بخانواده و من مهربانتر شما هستم نسبت بخانواده.پ 35- عيون ماجيلويه ... از ابن خالد از حضرت رضا از پدرانش عليهم السّلام كه رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله فرمود كسى كه مسلمان است نبايد مكر و خدعه داشته باشد كه از جبرئيل شنيدم كه گفت مكر و فريب در آتش است سپس فرمود از ما نيست كسى كه فريب دهد يا خيانت كند مسلمانى را.
سپس فرمود جبرئيل از جانب پروردگار جهان بر من نازل شد و گفت. يا محمد صلى اللَّه عليه و آله بر تو باد بحسن خلق كه حسن خلق خير و خوبى دنيا و آخرت را همراه خود دارد و شبيهترين شما بمن خوشخلقترين شما است.پ 36- عيون محمد بن احمد ... از فاطمه دختر حضرت رضا از پدرش و او از پدرش ... از امير مؤمنان عليه السّلام از رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله كه فرمود كسى كه غضب و خشم خود را نگه دارد خداوند عذابش را از او نگه خواهد داشت و كسى كه خوشخلق باشد خداوند او را بدرجه روزهدار شب زندهدار ميرساند.پ 37- خصال. خليل بن احمد ... از ابى هريره كه رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله فرمود.
بيشترين عاملى كه موجب دخول بهشت است تقواى الهى و حسن خلق است. 38- خصال. ابن مسرور ... از ابن صهيب از حضرت صادق عليه السّلام كه فرمود خداوند زيبائى قيافه و فهم دين و حسن خلق را در منافق جمع نميكند هرگز.
پ39- خصال خليل بن احمد ... از جبله افريقائى از رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله كه فرمود من ضامن هستم يك خانه را در كنار بهشت و خانه ديگرى در وسط بهشت و خانه ديگرى در بالاى بهشت براى كسى كه جدال و لجاجت را ترك كند گرچه ذى حق باشد و براى كسى كه دروغ را بكلى حتى موقع شوخى و مزاح ترك كند و براى كسى كه خوشاخلاق باشد.پ 40- علل الشرائع. از انس بن مالك كه رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله فرمود حبيب من جبرئيل گفت مثل اين دين مقدس اسلام مثل درخت ثابت و استوارى است كه تنه آن ايمان است و نماز ريشه آن و زكاة آب آن و روزه شاخه آن و حسن خلق برگ آن و خوددارى از حرام ميوه آن است و بديهى است كمال درخت و ارزش آن بميوه آنست و همين طور ايمان كامل نميشود مگر با خوددارى از حرام.پ 41- علل. حضرت صادق عليه السّلام فرمود هيچ زندگى گواراتر از خوشخلقى نيست.پ 42- معانى. ابن متوكل از بعض اصحاب كه از حضرت صادق عليه السّلام سؤال كردم حد خوشخلقى چيست؟ فرمود نرمخو و پاكيزهسخن و با چهره خوب ببرادر خود برخورد كردن.پ 43- معانى. در حديث ابى ذر است كه رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله فرمود هيچ عقلى مانند تدبير و انديشيدن و هيچ پرهيزكارى مانند خوددارى از حرام و هيچ حسب و نسبى مانند حسن خلق نيست.پ 44- امالى طوسى. مفيد ... از عبد اللَّه بن محمد. از حضرت صادق از پدر از جدش عليهم السّلام كه پيامبر فرمود كاملترين مؤمنان خوشخلقتر آنان است.پ 45- امالى طوسى در وصاياى امير مؤمنان بامام مجتبى عليهم السّلام است كه هيچ حسب و نسبى مانند خوشخلقى نيست.پ 46- امالى طوسى. از ابى ذر كه رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله فرمود از خدا بپرهيز هر جا كه هستى و با مردم خوش خلق باش و اگر بدى كردى دنبالش براى محو آن عمل نيكى انجام بده.پ 47- امالى طوسى. ابن مخلد ... از ابى هريره از پيامبر صلى اللَّه عليه و آله كه فرمود كامل- ترين مؤمنين از لحاظ ايمان خوشخلقتر آنها و بهترين شما بهترين بحال زنان است.پ 48- امالى طوسى از جابر بن عبد اللَّه كه عباس به پيامبر صلى اللَّه عليه و آله عرض كرد جمال و زيبائى مرد بچيست؟ فرمود بگفتار حق. عرضه داشت كمال چيست؟ فرمود تقواى الهى و حسن خلق.پ 49- خصال و امالى از پدرش ... از زيد بن على از حضرت سجاد عليه السّلام در حديث طولانى كه سه نفر به لات و عزى سوگند ياد كردند كه رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله را بقتل برسانند.
امير مؤمنان عليه السّلام به تنهائى بطرف آنها رفت و يكى از آنها را كشت و دو نفر ديگر را اسير
نموده و آورد خدمت پيامبر حضرت دستور داد كه يكى از آنها را به پيش بياورد حضرت باو فرمود شهادتين را بگو او در جواب گفت كندن و بردن كوه ابى قبيس براى من از گفتن اين كلمه محبوبتر و بهتر است حضرت فرمود يا على او را ببر و گردنش را بزن سپس دستور داد ديگرى را بياورد حضرت باو هم پيشنهاد گفتن شهادتين را نمود او در پاسخ گفت مرا هم برفيقم ملحق كنيد حضرت فرمود يا على او را هم ببر و گردن بزن على عليهم السّلام او را برد كه بكشد در اين حال جبرئيل نازل شد و عرض كرد يا محمد صلى اللَّه عليه و آله پروردگارت بتو سلام ميرساند و ميفرمايد او را نكش چون او در ميان قوم خود خوشخلق و داراى صفت سخاوت است حضرت فرمود اى على دست نگهدار كه اينك پيك پروردگار نازل و بمن خبر ميدهد كه اين شخص خوش خلق و سخاوتمند است. پس آن مرد مشرك كه در زير شمشير قرار گرفته بود گفت اين مطلب را پيك پروردگارت بتو خبر داد؟
حضرت فرمود آرى. آن شخص گفت بخدا سوگند من هرگز در مقابل برادران خود را مالك درهم و دينارى نديدهام و حتى در جنگ هم چهره خود را خشمناك نكردهام. بنا بر اين شهادت بوحدانيت خدا و رسالت شما ميدهم حضرت فرمود اين كسى است كه حسن خلق و سخاوتش او را بسوى بهشت برين سوق داد.
مؤلف. اين حديث با متن طولانيش از اول تا آخر در باب شجاعت امير مؤمنان عليه السّلام و جنگهاى آن حضرت نقل شد.پ 50- امالى. ابن متوكل ... از حسن بن زياد كه امام ششم عليه السّلام فرمود خداوند متعال دين اسلام را براى شما پسنديده است شما هم با حسن خلق و سخاوت اين دين را خوب نگهداريد در كتاب حسين بن سعيد. محمد بن فضيل از زراره چنين نقل شده است.پ 51- امالى طوسى با سندها تا ابى قتاده كه حضرت صادق عليه السّلام بمعلى بن حنيس فرمود اى معلى بر تو باد بحسن خلق و سخاوت كه اين دو صفت موجب زينت انسان است همچنان كه در گرانبهائى كه در وسط گردن بند قرار گرفته موجب زينت و ارزش آن گردن بند است.پ 52- امالى طوسى. با همان اسناد. كه فرمود خداوند متعال چهرههاى باارزشى از مردم دارد كه آنان را براى برآورده كردن احتياجات برادران در ميان جامعه روانه فرموده كه مجد و عظمت را در حمد و سپاس ميدانند. و خداوند متعال اخلاق كريمه را دوست دارد و در خطابها و گفتار الهى به پيامبرش اين بود كه فرمود انك لعلى خلق عظيم فرمود منظور حسن خلق و سخاوت است.پ 53- امالى طوسى با سند برادر دعبل از حضرت رضا از پدرانش عليهم السّلام از رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله كه فرمود مؤمن سهل و آسانگير و نرمخو- جوانمرد و داراى حسن خلق است و كافر سختگير- درشتخو- و داراى اخلاق زشت و تكبر است.
پ54- ثواب الاعمال از پدرش ... از موسى بن ابراهيم از امام هفتم عليه السّلام كه فرمود خداوند چهره و قيافه بنده و خلق و خوى او را نيكو نميكند مگر اينكه از سوزانيدن او بآتش شرم و حيا مينمايد (چنين شخصى بالاخره موفق بتوبه و نجات از آتش مىشود)پ 55- خصال در وصاياى پيامبر صلى اللَّه عليه و آله بعلى عليه السّلام چنين آمده. يا على سه چيز است كه اگر اينها در كسى نباشد هيچ عملى نخواهد داشت 1- ورع و تقوائى كه او را از گناهان باز دارد 2- اخلاق خوشى كه با مردم مدارا نمايد 3- حلم و بردبارى كه نادانى و جهالت نادان را بوسيله آن بر طرف نمايد. در محاسن هم از پدرش از نوفلى از سكونى از حضرت صادق از پدرانش عليهم السّلام از آن حضرت نيز چنين نقل شده.پ 56- محاسن. ابراهيم از ابن ابى عمير از حماد از حضرت صادق عليه السّلام كه فرمود حسن خلق و خوراندن غذا بديگران از علائم ايمان است.پ 57- محاسن احمد بن محمد ... از حضرت باقر كه رسول خدا صلى اللَّه عليه و عليهم فرمود ايمان حسن خلق است و غذا دادن و براى مهمان قربانى كردن حيوان.پ 58- صحيفه الرضا از پدرانش عليهم السّلام كه رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله فرمود اگر انسان پاداش حسن خلق را ميدانست خوب ميفهميد كه نيازمند بحسن خلق است.پ 59- صحيفه الرضا از پدرانش عليهم السّلام كه على بن ابى طالب عليه السّلام فرمود.
خلق خوب در سر لوحه پرونده مؤمن است.پ 60- فقه الرضا. از حضرت عالم حديث ميكنم كه فرمود. در شگفتم از كسى كه با مال خود بردهها را خريده و آزاد مينمايد چرا با حسن خلق خود آزادها را نميخرد؟پ 61- مصباح الشريفه. حضرت صادق عليه السّلام فرمود. اخلاق نيكو جمال و زينت دنيوى و آسايش اخروى است و موجب كمال دين و نزديكى بخداوند است و حسن خلق را فقط دوست خدا و برگزيده او دارا است زيرا خداوند متعال الطاف خود و حسن خلق را در مظاهر انوار بلند خود (انسانهاى كامل) و جلوهگاه جمال پاك خود قرار ميدهد چون او خصلتى است مخصوص كسانى كه او را بهتر مىشناسند و حقيقت ارزش حسن خلق را جز خدا كسى نميداند و رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله فرمود. زمان ما بحسن خلق خاتمه يافته است (شايد مقصود اين باشد كه يكى از رسالتهاى من كه خاتم پيامبران هستم تكميل اخلاق است) و خلق خوش زيباترين برنامههاى دين و باارزشترين چيزهائى است كه در ميزان اعمال نهاده مىشود و زشتخوئى فاسدكننده عمل است همان طورى كه سركه و ترشى عسل را فاسد ميكند و اگر درجات عاليه را هم طى كند ولى بالاخره بسوى پستى و ذلت خواهد رفت. رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله فرمود حسن خلق درختى است در بهشت و صاحب خلق خوش بشاخه آن گرفته كه او را بسوى بهشت ميكشاند و زشتخوئى هم
درختى است در آتش كه شخص بد اخلاق شاخهاى از آن را گرفته و اين درخت او را بسوى آتش خواهد برد.پ 62- روضه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود حسن خلق نصف دين است و بحضرت عرض شد بهترين چيزى كه بمسلمان داده شده چيست؟ فرمود حسن خلقپ و فرمود. در عالم رويا مردى را ديدم در حالى كه بر زانويش نشسته و ميان او و رحمت الهى حجاب و پرده هست در اين هنگام حسن خلق او آمد و دست او را گرفت و او را داخل در رحمت الهى نمود (البته اين تمثيل است كه اگر شخص خوش اخلاق نواقصى داشته باشد بالاخره اصلاح خواهد شد).پ 63- تنبيه الخاطر. شخصى خدمت رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله رسيد و روبروى حضرت قرار گرفت. سؤال كرد دين چيست؟ فرمود حسن خلق. سپس از طرف راست حضرت آمد عرض كرد دين چيست؟ فرمود حسن خلق. از طرف چپ آمد عرض كرد دين چيست؟ فرمود حسن خلق.
از پشت سر حضرت آمد عرضه داشت دين چيست؟ حضرت برگشت بطرف او و فرمود آيا دين را نمىفهمى؟ دين اين است كه غضب و خشم نكنى.
و بحضرتش عرض شد شومى در چيست؟ فرمود زشتخوئى.پ و شخصى از حضرتش تقاضاى توصيه و موعظه نمود. فرمود از خدا بپرهيز هر جا كه هستى. عرض كرد بيشتر بفرمائيد فرمود دنبال گناه عمل نيكى انجام بده تا او را از بين ببرد. عرض كرد بيشتر بفرمائيد فرمود با مردم خوشاخلاق و خوشبرخورد باش.پ و از حضرت سؤال شد چه عملى بهترين اعمال است؟ فرمود حسن خلق. و فرمود خداوند خلقت و اخلاق كسى را زيبا و خوب قرار نداده مگر اينكه او را از آتش محفوظ فرموده است.پ و بحضرت عرض شد فلان زن روزها را روزه ميگيرد و شب هم بعبادت مىپردازد ولى بداخلاق است و با زبان همسايهها را اذيت ميكند فرمود خيرى در او نيست و او اهل دوزخ استپ و فرمود شما با مال و ثروت خود مردم را بآسايش و راحتى نميرسانيد پس با چهره باز و اخلاق خوب مردم را در آسايش قرار دهيدپ و جرير بن عبد اللَّه گويد رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله بمن فرمود. خداوند خلقت و قيافه تو را نيكو آفريده تو هم اخلاقت را نيكو كن.پ ابن عباس گويد حضرت فرمود سه چيز است كه اگر اينها و يا لا اقل يكى از اينها در كسى نباشد باعمال و عبادتش اعتنائى مكن 1- تقوى و پرهيزى كه او را از معصيت الهى باز دارد 2- و يا حلم و بردبارى كه نادان و احمق را از خود دور كند 3- يا اخلاق خوشى كه در جامعه زندگى كند.پ امير مؤمنان عليه السّلام فرمود. حسن خلق در سه چيز و با مراعات آنها است 1- اجتناب از حرام 2- دنبال حلال بودن 3- توسعه در امور خانوادهپ و بعضى از عرفا و يا معصومين گفتهاند اخلاق اين است كه انسان هدف و انگيزهاى جز خدا نداشته باشد. 64- اختصاص. رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله فرموده اخلاق عطايا و بخششهائى است
از جانب خداوند. وقتى كه بندهاى را دوست بدارد اخلاق خوب را باو عنايت ميفرمايد و چون بندهاى را دشمن بدارد اخلاق زشت باو ميدهد.پ 65- كتاب حين بن سعيد. على بن نعمان از عمرو بن ثمر از جابر از حضرت صادق عليه السّلام كه رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله فرمود. اگر خوش خلقى موجود خارجى ديدهشدنى بود زيباترين مخلوقات ميبود و اگر زشتخوئى هم موجود خارجى ديدهشدنى بود در زشتترين قيافهها ديده ميشد و خداوند بنده را در اثر داشتن حسن خلق بمقام و درجه روزهدارى كه شبها بعبادت مىپردازد ميرساند.پ 66- همان كتاب حماد بن عيسى از ربعى از امام ششم عليه السّلام كه به يحيى سقاء فرمود اى يحيى حسن خلق موجب آسايش و اخلاق زشت موجب رنج و ناراحتى است.پ 67- همان كتاب محاملى از ذريح از حضرت صادق عليه السّلام كه رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله فرمود هنگامى كه خداوند براى خانوادهاى خير و خوبى بخواهد بآنها ملاطفت و راحتى در زندگى و حسن خلق عنايت ميفرمايد.پ 68- همان كتاب حماد از حسين بن مختار از علاء بن كامل از حضرت صادق عليه السّلام كه فرمود در موقع معاشرت با مردم اگر بتوانى كه دست تو بالاتر از دست ديگران باشد چنين كن كه ممكن است بنده در عبادت كوتاهى داشته باشد ولى داراى حسن خلق باشد كه خدا بهمين جهت او را بدرجه روزهدار عبادتكننده برساند.پ 69- همان كتاب حماد از عقرقوفى از ابى بصير از حضرت صادق عليه السّلام كه رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله فرمود نزديكترين شما بمن در قيامت خوشخلقتر و نزديكتر بمردم است (بكارهاى مردم رسيدگى كند)پ 70- همان كتاب حماد از ربعى از فضيل از حضرت صادق عليه السّلام كه شخصى خدمت پيامبر صلى اللَّه عليه و آله رسيد و عرضه داشت يا رسول اللَّه ايمان كدام يك از مردم از همه كاملتر است؟ فرمود خوش اخلاقتر آنان.پ 71- همان كتاب على بن نعمان از عمرو بن شمر از جابر از حضرت باقر عليه السّلام كه رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله فرمود. اى مردم بخدا سوگند من ميدانم كه شما با ثروت خود بمردم توسعه و آسايش نميدهيد ولى با گشادهروئى و حسن خلق بآنها توسعه دهيد و فرمود خدا رحمت كند هر شخص آسان گير و گشادهرو را.پ 72- همان كتاب محمد بن سنان از اسحاق بن عمار كه شنيدم از امام ششم عليه السّلام كه ميفرمود. اخلاق بخششى است از جانب خدا كه او را بكسى كه ميخواهد ميدهد بعضى از خوىها طبيعى و جزء سرشت و بعضى از آن مربوط به تصميم و تمرين است. عرض كردم كدام يك از اين دو
نوع با ارزشتر است؟ فرمود آن كس كه با تصميم و اراده خود اخلاقى را كسب ميكند برتر است چون كسى كه خوى و اخلاقى در سرشت و طبيعت او است غير آن روش را نميتواند داشته باشد ولى آن كس كه با اراده خود روش نيكى را اتخاذ مينمايد بر خلاف طبع خود مشكلات اطاعت را تحمل ميكند و صبر مينمايد پس او برتر است.پ 73- همان كتاب ابن ابى عمير از عبد اللَّه بن سنان كه حضرت صادق عليه السّلام فرمود اى ابن سنان پيامبر اكرم صلى اللَّه عليه و آله خوراكش نان جو بدون خورش بود نيكى و حسن خلق موجب عمران و آبادى ديار و سرزمينها و زياد شدن عمر ميگردد.پ 74- همان كتاب ابن ابى عمير از على احمصى از حضرت صادق عليه السّلام كه فرمود حسن خلق گناه را از بين ميبرد همان طور كه آفتاب يخ را آب ميكند. و بد خلقى عمل را فاسد مينمايد همان طور كه سركه عسل را فاسد ميكند.پ 75- همان كتاب ابن ابى عمير از هشام بن سالم از حضرت صادق عليه السّلام كه شخصى خدمت رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله رسيد و عرض كرد فلانى از دنيا رفت و ما براى دفن او قبرى كنديم ولى زمين خيلى سخت و سفت بود حضرت فرمود چون او بداخلاق بود.پ 76- همان كتاب ابن ابى عمير از حبيب خثعمى از حضرت صادق عليه السّلام كه رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله فرمود آيا ميل داريد بهترين فرد شما را معرفى كنم؟ عرض كردند آرى يا رسول اللَّه. فرمود آن كس كه اخلاقش بهتر باشد و در كنار لطف و احسان او مردم بياسايند و او با مردم و مردم با او انس و الفت داشته باشند.پ 77- همان كتاب ابو العباس از ابن شجره از ابى رجاء كه حضرت صادق عليه السّلام فرمود حسن خلق روزى را زياد ميكند.پ 78- نهج البلاغه امير مؤمنان عليه السّلام فرمود بهترين و باارزشترين حسب و نسب حسن خلق استپ و فرمود بهترين سرمايه و ثروت قناعت است و بهترين نعمت حسن خلق.پ 79- كنز كراجكى. امير مؤمنان عليه السّلام فرمود حسن خلق انسان را بدرجه روزهدار عبادتكننده ميرساندپ و فرمود حسن خلق بهترين رفيق استپ و فرمود چه بسا افراد با ارزشى كه اخلاقش باعث ذلت و پستى او شده است و افرادى كه ذليل و گمنام كه اخلاق خويش موجب عزت او شده.پ و فرمود كسى كه اخلاق و زبانش نرم و مهربان باشد دوست داشتن او لازم و واجب است. 80- كتاب امامت و تبصره. احمد بن اسماعيل ... از طلحه بن زيد از حضرت صادق از پدر از اجدادش عليهم السّلام كه رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله فرمود.
اگر انسان ميدانست كه حسن خلق چه پاداش و چه ارزشى دارد ميفهميد كه بداشتن اخلاق خوب خيلى نيازمند است.
