پدر تفسير منسوب بامام حسن عسكرى و معانى الاخبار: ص 14، مينويسد كه حضرت امام حسن عسكرى عليه السلام در باره آيه «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ» فرمود منظور اينست كه پيوسته ما را موفق بدار نسبت به آنچه در گذشته توفيق دادهاى تا اطاعت از دستور تو بنمائيم در آينده از عمر خود.
صراط مستقيم دو نوع است: يكى صراط دنيا و ديگرى صراط آخرت اما صراط مستقيم در دنيا آن روشى است كه نه غلو و زيادى داشته باشند و نه كوتاهى نمايند ميانهرو باشند و گرايش بباطل نداشته باشند اما طريق ديگر همان راه مؤمنين است بجانب بهشت كه مستقيم است كه انحراف بجانب جهنم ندارد و نه بجاى ديگرى غير جهنم فقط مستقيم رهسپار بجانب بهشت مىشوند.
حضرت صادق عليه السلام در باره آيه «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ» فرمود يعنى ما را راهنمائى كن براه مستقيم كه منظور راهنمائى كن براهى كه برساند ما را
بمحبت تو و دينت و باز دارد از آنكه پيرو هواى نفس خويش باشيم يا از آراء خود پيروى كنيم و هلاك گرديم.پ تفسير امام و معانى الاخبار: از حضرت امام حسن عسكرى عليه السلام نقل ميكند در باره آيه: «صِراطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ» يعنى بگوئيد ما را هدايت فرما به راه كسانى كه نعمت دادى بايشان بتوفيق در راه دين و فرمانبردارى از خود و آنها كسانى هستند كه خداوند در اين آيه معرفى كرده وَ مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَ الصِّدِّيقِينَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِينَ وَ حَسُنَ أُولئِكَ رَفِيقاً.
عين همين مطلب از امير المؤمنين عليه السّلام نيز نقل شده آنگاه فرمود اينها كسانى هستند كه بآنها نعمت مال و صحت بدن داده شده گر چه همه اينها از نعمتهاى آشكار خدا است.
مگر نه اينست كه گروهى از كسانى كه مشمول نعمت مال و سلامتى بدن هستند كافر يا فاسقند شما را تشويق نكردهاند كه تقاضاى راهنمائى شدن به راه چنين اشخاصى را بكنيد بلكه دستور دادهاند تقاضاى راهنمائى براه كسانى كه نعمت ايمان بخدا و تصديق پيامبر و ولايت نسبت بآل پاك او دارند و اصحاب برگزيده و نيكو كارش بكنيد و تقيه نمائيد تا از شر مردم و دشمنان خدا و كفر آنها در امان باشيد باين طور كه با ايشان مدارا نمائيد و وادار نكنيد آنها را كه در پى آزار شما باشند و حقوق برادران مؤمن خويش را بشناسيد.
همانا هر بنده خدا از زن و مرد كه ولايت نسبت به محمّد و آل او و اصحابش داشته باشد دشمن با دشمنان ايشان باشد خود را از عذاب خدا در حصن و دژى محكم قرار داده و هر بندهاى از زن و مرد كه مدارا كند به بهترين وجه مشروط بر اينكه با اين مدارا داخل در كار باطل نگردد و حقى را از دست ندهد خداوند نفس او را تسبيح قرار خواهد داد و عملش را پاك ميكند و باو بينائى و بصيرت در كتمان
سرما خواهد داد و خشم خود را فرو ميبرد وقتى سخنى ناهنجار از دشمنان ما ميشنود چنين كسى ثواب آن شخص را خواهد برد كه در خون خود غوطهور شود در راه خدا.
هر بندهاى كه توجه بحقوق برادران مؤمن خود بنمايد و با تمام كوشش حقوق ايشان را ادا نمايد و بقدر امكان از ايشان كوتاهى نكند و گذشت داشته آنها را عفو نمايد و پىگيرى از خطا و لغزش آنها ننمايد و چشمپوشى كند خدا باو در روز قيامت ميفرمايد بندهى من تو حقوق برادران را ادا كردى و از خطا و لغزش آنها پىگيرى نكردى من كريمتر و باسخاوتتر و شايستهترم در باره گذشت و بخشش من داورى را بخودت واگذار ميكنم در مورد وعده پاداشى كه بتو دادهام و از فضل خويش اضافه مينمايم و پىگيرى از كوتاهى تو در مورد حقوق خويش نخواهم نمود.
فرمود خداوند آنها را به محمّد و آل و اصحاب او ملحق ميكند و از بهترين شيعيان ايشان قرارشان ميدهد.پ معانى الاخبار: مفضل گفت: از حضرت صادق عليه السّلام راجع بصراط پرسيدم فرمود صراط راه بسوى معرفت و شناخت خدا است و دو نوع صراط داريم يكى در دنيا و ديگرى در آخرت صراط دنيا امام است كه اطاعت او واجب است هر كس او را بشناسد و از دستوراتش پيروى نمايد از صراط آخرت كه پلى است بر روى جهنم خواهد گذشت هر كس او را نشناسد پايش در صراط جهنم خواهد لغزيد و ميان جهنم خواهد افتاد.پ معانى الاخبار: از حضرت صادق عليه السّلام نقل شده در باره آيه: اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ.
فرمود منظور امير المؤمنين و معرفت اوست دليل بر اينكه مراد امير المؤمنين است اين آيه است: وَ إِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتابِ لَدَيْنا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ كه امير المؤمنين عليه السّلام در ام الكتاب (فاتحة الكتاب) ذكر شده يعنى همان اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ.
پمعانى الاخبار: ثمالى از حضرت على بن الحسين نقل كرد كه فرمود بين خدا و حجتش پردهاى نيست و نه از براى خدا در مقابل حجتش حجابى است ما ابواب خدا و صراط مستقيم و گنجينه دانش او و مترجم وحى خدائيم ما پايههاى توحيد خدا و جايگاه اسرار اوئيم.پ معانى الاخبار: جابر از حضرت باقر عليه السّلام نقل كرد كه راجع باين آيه پرسيدم: وَ لَئِنْ قُتِلْتُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَوْ مُتُّمْ اگر در راه خدا كشته شويد يا بميريد.
فرمود ميدانى راه خدا چيست؟ گفتم: نه بخدا، مگر از شما بشنوم فرمود راه علي و فرزندان او است هر كه در راه ولايت او كشته شود در راه خدا كشته شده و هر كه در ولايت علي بميرد در راه خدا مرده.پ معانى الاخبار: حنان بن سدير از جعفر بن محمّد صلوات اللَّه عليه در اين آيه از سوره حمد: صِراطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ نقل كرد كه فرمود منظور محمّد صلى اللَّه عليه و آله و سلم و ذريه او است.پ تفسير قمى: آيه أَنَّ هذا صِراطِي مُسْتَقِيماً فَاتَّبِعُوهُ فرمود صراط مستقيم امام است از او پيروى كنيد وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ پيروى از غير امام نكنيد فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبِيلِهِ كه موجب اختلاف و تفرقه شما در باره امام خواهد شد.
ابو بصير: از حضرت باقر عليه السّلام در مورد آيه: هذا صِراطِي مُسْتَقِيماً فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبِيلِهِ.
فرمود ما راه مستقيم هستيم هر كه از راه ما امتناع ورزيد آن راههاى ديگر است (كه موجب كفر مىشود) آنگاه خداوند ميفرمايد: ذلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ اين سفارش خدا بشما است تا موجب پرهيزگارى شما گردد.پ تفسير قمى: إِنَّ اللَّهَ لَهادِ الَّذِينَ آمَنُوا إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ خدا هدايت مىكند مؤمنين را براه مستقيم مىنويسد منظور راه امام است كه مستقيم است.پ تفسير قمى: إِلى صِراطِ الْعَزِيزِ الْحَمِيدِ مينويسد: صراط راه واضح است و امامت ائمه عليهم السّلام.
پتفسير قمى: ابن رئاب گفت: امام فرمود بخدا قسم مائيم كه خداوند مردم را باطاعت ما ملتزم نموده هر كس ميخواهد از هر طرف برود چارهاى جز در خانه ما ندارند.
بخدا قسم ما همان راهى هستيم كه بايد از آن پيروى كنيد، سوگند به خدا ما صراط مستقيميم.پ تفسير قمى: وَ إِنَّكَ لَتَدْعُوهُمْ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ تو آنها را براه مستقيم دعوت ميكنى فرمود ولايت امير المؤمنين عليه السّلام وَ إِنَّ الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ عَنِ الصِّراطِ لَناكِبُونَ كسانى كه ايمان بآخرت ندارند از راه منحرفند يعنى از امام انحراف دارند.پ تفسير عياشى: از حضرت باقر نقل ميكند: «وَ أَنَّ هذا صِراطِي مُسْتَقِيماً فَاتَّبِعُوهُ» فرمود: آل محمّد صلى اللَّه عليه و آله و سلم آن راهى هستند كه خداوند بآن راهنمائى ميكند.پ تفسير فرات: ابى بريده گفت: در خدمت پيامبر اكرم نشسته بوديم آن جناب بجانب علي عليه السّلام اشاره نموده، اين آيه را خواند وَ أَنَّ هذا صِراطِي مُسْتَقِيماً فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ تا آخر آيه مردى عرضكرد: يا رسول اللَّه مگر منظور از آيه اين نيست كه خدا اين راه را بر تمام راهها برترى داده (يعنى اسلام را).
پيامبر اكرم فرمود: اين ستمى است كه تو در باره علي روا مىدارى اما آنچه گفتى كه خداوند اسلام را بر ساير اديان برترى داده صحيح است اما اين آيه موقعى نزول يافت كه من از جنگ اولى تبوك بازمىگشتم. عرض كردم پروردگارا من على را همچون هارون برادر موسى در ميان امت خود به جانشينى گذاشتم جز اينكه پيامبرى بعد از من نيست خداوند تصديق گفتار مرا نمود و وعده مرا اجرا كرد نام علي را در قرآن برد چنانچه نام هارون برده شد تو خود نيز در قرآن خواندهاى آنگاه پيامبر اكرم آيهاى را از قرآن خواند كه هارون نام برده شده بود فرمود: خداوند سخن مرا تصديق كرد با اين آيه هذا صِراطٌ عَلَيَّ مُسْتَقِيمٌ اينست راه من كه مستقيم است آن راه همين علي است كه نشسته است
نصيحتش را بشنويد و گوش كنيد هر كه مرا دشنام دهد خدا را دشنام داده و هر كه علي را دشنام دهد بمن دشنام داده.پ تفسير فرات: ابو مالك اسدى گفت: بحضرت باقر عليه السّلام گفتم: منظور از اين آيه چيست: وَ أَنَّ هذا صِراطِي مُسْتَقِيماً فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ تا آخر آيه امام عليه السّلام دست چپ خود را گشود و با دست راست دايرهاى در شعاع آن دست زد آنگاه فرمود: ما راه مستقيم هستيم از آن پيروى كنيد از راههاى ديگر نرويد كه شما را منحرف ميكند بطرف راست و چپ آنگاه با دست خود خط كشيد. «1»پ تفسير فرات: حمران گفت از حضرت باقر عليه السّلام شنيدم در باره اين آيه ميفرمود: وَ أَنَّ هذا صِراطِي مُسْتَقِيماً فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ علي بن ابى طالب و ائمه عليهم السّلام از فرزندان فاطمه زهرا عليها السلام است كه راه خدا هستند هر كه از آنها روى برگرداند داخل در ساير راهها شده كه در آيه به آن اشاره گرديده.پ مناقب: عبد اللَّه بن عباس در باره آيه: اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ گفت يعنى بگوئيد خدايا ما را راهنمائى كن به محبت پيامبر اكرم و اهل بيتش.پ تفسير ثعلبى: و كتاب ابن شاهين از مسلم بن حبان و او از ابى بريده در باره آيه اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ نقل مىكند كه آن صراط محمّد و آل اوست.
اعمش از ابو صالح و او از ابن عباس در مورد آيه فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ أَصْحابُ الصِّراطِ السَّوِيِّ به زودى خواهيد فهميد كدام يك در راه راست قرار گرفتهايد.
گفت بخدا قسم منظور محمّد و اهل بيت اوست وَ مَنِ اهْتَدى هر كه هدايت يابد مراد اصحاب محمّد است.پ خصائص: اصبغ از علي عليه السّلام نقل كرد و در كتابهاى ما جابر از حضرت باقر عليه السّلام نقل مىكند كه در باره آيه وَ إِنَّ الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ عَنِ الصِّراطِ لَناكِبُونَ
فرمود: يعنى از ولايت ما انحراف دارند.
حضرت صادق عليه السّلام در باره آيه: فَمَنْ يَمْشِي مُكِبًّا عَلى وَجْهِهِ أَهْدى آيا كسى كه بر روى زمين افتاده راه ميرود در راه واقعى است يعنى دشمنان آل محمّد أَمَّنْ يَمْشِي سَوِيًّا عَلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ يا كسى كه راست و استوار در راه مستقيم حركت ميكند فرمود: منظور سلمان و مقداد و عمار و يارانش هستند.
در تفسير است كه وَ أَنَّ هذا صِراطِي مُسْتَقِيماً منظور قرآن و آل محمّدند صلى اللَّه عليه و آله.پ كشف: از مطالبى كه نوشته است: عز المحدث حنبلى در باره آيه: اهْدِنَا الصِّراطَ اينست كه بريده از صحابه پيامبر اكرم گفت: آن راه محمّد و آل اوست.پ كنز جامع الفوائد: علي بن يوسف بن جبير در كتاب نهج الايمان مينويسد:
صراط مستقيم علي بن ابى طالب عليه السّلام است زيرا ابراهيم ثقفى در كتاب خود سند به بريده اسلمى ميرساند كه پيامبر اكرم فرمود: أَنَّ هذا صِراطِي مُسْتَقِيماً فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبِيلِهِ من از خدا درخواست كردم اين راه را اختصاص به علي بن ابى طالب دهد خداوند پذيرفت.پ كنز الفوائد: هشام بن حكم گفت: حضرت صادق اين آيه را هذا صِراطٌ عَلَيَّ مُسْتَقِيمٌ خواند و صراط را بعلى اضافه نمود (يعنى علي بن ابى طالب راه استوار دين است كه انحراف بردار نيست).
حريز از حضرت صادق عليه السّلام سؤال كرد كه در باره آيه يا لَيْتَنِي اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلًا (اى كاش با پيمبر همگام مىشدم) فرمود: منظور علي بن ابى طالب عليه السّلام است.پ تفسير امام حسن عسكرى عليه السّلام پيامبر اكرم صلى اللَّه عليه و آله و سلم فرمود: هر بندهاى از زن و مردم كه در ظاهر بيعت با امير المؤمنين علي عليه السّلام كند ولى در باطن آن بيعت را بشكند و بر نفاق خويش باقى بماند، موقعى كه عزرائيل براى قبض روح او مىآيد جهنم با تمام عذابهاى گوناگونش در مقابل ديده و دل او مجسم ميگردد همچنين
بهشت را نيز با تمام منازلش مىبيند اگر بر ايمان و عقيدهاش در باره علي ثابت ميماند (بجانب بهشت ميرفت).
ملك الموت باو ميگويد: نگاه كن به بهشت كه هيچ كس جز خدا ارزش و اهميت و قدرش را نمىداند اگر بر ولايت علي برادر پيامبر ثابت ميماندى براى تو آماده بود و روز قيامت رهسپار بآنجا مىشدى اما چون بيعت را شكستى و مخالفت نمودى اينك جهنم و عذابهاى گوناگون آن و لهيبهاى فروزان و مارهاى كام گشاده و عقربهاى دم برافراشته و درندگان با پنجههاى گشاده و ديگر عذابهاى آن جايگاه تو است و بايد بدانسوي روى، در اين هنگام ميگويد: «يا لَيْتَنِي اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلًا» اى كاش مىپذيرفتم دستور پيامبر و ولايت علي عليه السّلام را و از دست نمىدادم.پ كنز الفوائد: ابو الخطاب از حضرت صادق عليه السّلام نقل كرد كه فرمود: بخدا قسم خداوند در كتاب خود با اشاره نفرموده در اين آيه «يا وَيْلَتى لَيْتَنِي لَمْ أَتَّخِذْ فُلاناً خَلِيلًا» در مصحف علي عليه السّلام چنين است:
«يا ويلتنا ليتنى لم اتخذ الثاني خليلا»
كاش دومى را بعنوان دوست انتخاب نكرده بودم و بزودى آشكار خواهد شد.پ كنز الفوائد: از حضرت باقر عليه السّلام نقل ميكند كه فرمود: يَوْمَ يَعَضُّ الظَّالِمُ عَلى يَدَيْهِ يَقُولُ يا لَيْتَنِي اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلًا. يا وَيْلَتى لَيْتَنِي لَمْ أَتَّخِذْ فُلاناً خَلِيلًا روزى كه ستمكار دست خود را بدندان ميگزد و ميگويد: اى كاش همگام با پيمبر مىشدم واى بر من كاش فلان كس را بدوستى نمىگزيدم فرمود: اين حرف را اولى بدومى مىگويد.پ كافى: باسناد خود از جابر نقل مىكند كه حضرت باقر عليه السّلام از امير المؤمنين نقل كرد كه در ضمن خطبهاى فرمود: جامه خلافت را آن دو شقى و بدبخت بر تن خود آراستند و آنچه را كه حق ايشان نبود از من گرفتند و از روى گمراهى و نادانى رهسپار اين راه شدند. آيندهاى بسيار بد در پيش دارند و چه خطرها كه براى
خود آماده كردند يك ديگر را لعنت خواهند نمود و از هم بيزار مىشوند وقتى هم را ملاقات كنند بدوست خود مىگويد: كاش من از تو بقدر فاصله مشرق و مغرب دور مىبودم چقدر دوست بدى بودى آن بدبخت نابكار در جوابش ميگويد:
كاش ترا بدوستى برنميگزيدم مرا از راه علي منحرف كردى بعد از اينكه راهنمائيم بر آن راه كردند شيطان انسان را خوار ميكند فرمود: من همان ذكرى هستم كه در آيه ميفرمايد: لَقَدْ أَضَلَّنِي عَنِ الذِّكْرِ بَعْدَ إِذْ جاءَنِي و همان راهى هستم كه منحرف از آن گرديد و ايمانى كه نسبت بآن كافر شدند و قرآنى كه از آن فاصله گرفتند و دينى كه آن را تكذيب كردند و صراطى كه از آن منحرف شدند تا آخر خطبه كه در روضه كافى نقل شده.پ تفسير قمى: حريز از حضرت صادق عليه السّلام نقل ميكند كه اين آيه را چنين خواند: اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ. صِراطَ من أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ و غير الضالين. «1» فرمود: مغضوب عليهم ناصبيان هستند و ضالين يهود و نصارى.
دو روايت ديگر كه ابن اذينه نقل ميكند ميفرمايد: ضالين كسانى هستند كه شك در امام دارند و عارف بامام نيستند.پ تفسير قمى: جابر جعفى گفت: حضرت باقر عليه السّلام فرمود: جبرئيل بر پيامبر اكرم اين را آيه چنين نازل كرد: و قال الظالمون گفتند: ستمگران حق آل محمّد: إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلَّا رَجُلًا مَسْحُوراً. انْظُرْ كَيْفَ ضَرَبُوا لَكَ الْأَمْثالَ فَضَلُّوا فَلا يَسْتَطِيعُونَ سَبِيلًا شما پيرو مرد ديوانهاى هستيد ببين چگونه براى تو مثل ميزنند و گمراه شدهاند ديگر نميتوانند براه على برگردند فرمود: علي است آن راهى كه در اين آيه اشاره شده.پ مناقب: از حضرت صادق در باره آيه: وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ نقل شده كه
فرمود: ما سبيل و راه هستيم براى كسى كه پيرو ما باشد و ما راهنماى بسوى بهشتيم و ما دستاويزهاى اسلاميم.
و باز از حضرت صادق عليه السّلام نقل شده در باره آيه: وَ الَّذِينَ جاهَدُوا فِينا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا فرمود: اين آيه در باره آل محمّد و پيروان آنها است.
و نيز از حضرت صادق عليه السّلام در معنى آيه: وَ اتَّبِعْ سَبِيلَ مَنْ أَنابَ إِلَيَّ فرمود: پيروى كن راه محمّد و علي عليهما السّلام را.پ مناقب: محمّد بن مسلم از حضرت صادق در مورد آيه: إِنَّ الَّذِينَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا كسانى كه گفتند پروردگار ما خداى يكتا است سپس استقامت ورزيدند در باره ائمه طاهرين يكى پس از ديگرى: تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلائِكَةُ بر آنها وارد ميشوند.پ مناقب: زيد بن علي در باره آيه: وَ عَلَى اللَّهِ قَصْدُ السَّبِيلِ گفت راه ما أهل بيت راه ميانه است و راه آشكار و واضح است.پ كافى: سلام بن مستنير از حضرت باقر عليه السّلام در مورد آيه قُلْ هذِهِ سَبِيلِي أَدْعُوا إِلَى اللَّهِ عَلى بَصِيرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِي فرمود منظور پيامبر اكرم صلى اللَّه عليه و آله و سلم و امير المؤمنين و اوصياء بعد از آن دو است.
توضيح: دعوتكننده پيامبر اكرم است و مراد از تابعين در آيه، وَ مَنِ اتَّبَعَنِي امير المؤمنين و اوصيا هستند كه در گفتار و كردار پيرو پيامبر بودند.پ كنز الفوائد: زيد بن موسى از پدر خود از موسى بن جعفر از آباء گرام خود در باره آيه: إِنَّ الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ عَنِ الصِّراطِ لَناكِبُونَ كسانى كه ايمان بآخرت ندارند از راه منحرفند فرمود از ولايت ما اهل بيت انحراف دارند.پ كنز جامع الفوائد: فضيل بن يسار از حضرت باقر عليه السّلام نقل كرد كه اين آيه را خواند: أَ فَمَنْ يَمْشِي مُكِبًّا عَلى وَجْهِهِ أَهْدى أَمَّنْ يَمْشِي سَوِيًّا عَلى صِراطٍ
مُسْتَقِيمٍ فرمود بخدا قسم منظور على و اوصيا هستند.پ توضيح: بيضاوى مينويسد مكبا يعنى پيوسته ميلغزد و بصورت بر زمين مىافتد براى ناهموارى راه و پست و بلندى بهمين جهت در مقابل آن (سويا) آورده يعنى كسى كه راست و آسوده و محفوظ از افتادگان است بر صراط مستقيم كه از هر نظر هموار است راه ميرود.
براى خداشناسى و مشرك مثال زده بدو نفر كه در اين دو راه در حركت هستند، بعضى گفتهاند مكب شخص كور است كه بواسطه نابينائى بزمين ميخورد و سويا شخص بينا و بعض ديگر نيز مىگويند مراد از كسى كه (يَمْشِي مُكِبًّا) شخصى است كه برو در آتش مىافتد و «يَمْشِي سَوِيًّا» كسى كه با دو پاى خود بجانب بهشت رهسپار مىشود.پ تفسير فرات: حسين بن سعيد باسناد خود از جعفر بن محمّد عليه السّلام در مورد آيه قُلْ هذِهِ سَبِيلِي أَدْعُوا إِلَى اللَّهِ عَلى بَصِيرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِي فرمود: ولايت ما اهل بيت است كه هر كس منكر شود گمراه است و بر علي عليه السّلام خورده نمىگيرد مگر شخص گمراه.پ تفسير فرات: زيد بن علي گفت: پيامبر اكرم در باره آيه: قُلْ هذِهِ سَبِيلِي أَدْعُوا إِلَى اللَّهِ فرمود: من و كسانى كه پيرو من باشند از اهل بيتم كه پيوسته يكى پس از ديگرى مردم را دعوت بسوى راه و روشى كه من داشتهام مينمايند.پ كافى: ثمالى از حضرت باقر عليه السّلام نقل ميكند كه خداوند به پيامبرش وحى نمود: فَاسْتَمْسِكْ بِالَّذِي أُوحِيَ إِلَيْكَ إِنَّكَ عَلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ فرمود:
يعنى تو بر ولايت علي هستى و علي همان صراط مستقيم است.
توضيح: قراء سبعه صراط را با تنوين و حالت رفع خواندهاند و (علي) را بفتح لام اما يعقوب و ابو رجاء و قتاده و ضحاك و مجاهد و قيس بن عباده و عمرو بن ميمون (علي) بكسر لام و حالت رفع يا تنوين خواندهاند تا صفت باشد براى صراط.
و مرحوم طبرسى در مجمع البيان روايت را نسبت بحضرت صادق داده (علىّ) خوانده است اما ظاهر روايت اينست كه علي مجرور است نه مرفوع چنانچه قبلا ذكر شد.
اين مطلب را تأييد ميكند آنچه در طرائف نقل كرده از محمّد بن مؤمن شيرازى باسناد خود از قتادة از حسن بصرى كه گفت آيه را اين طور ميخواند:
هذا صِراطٌ عَلَيَّ مُسْتَقِيمٌ بحسن گفتم معنايش چيست گفت مىگويد اين راه على بن ابى طالب و دينش راه و دين مستقيم است بآن چنگ بزنيد كه راهى آشكار و بدون انحراف است.پ كنز جامع الفوائد: حماد بن عيسى نقل ميكند كه يكى از اصحاب از امير المؤمنين عليه السّلام نقل كرده كه در باره آيه: وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يُجادِلُ فِي اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَ لا هُدىً وَ لا كِتابٍ مُنِيرٍ ثانِيَ عِطْفِهِ لِيُضِلَّ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ فرمود: منظور اولى است كه جانب خود را بر ميگرداند بطرف دومى و جريان چنين بود وقتى پيامبر اكرم صلى اللَّه عليه و آله و سلم امير المؤمنين را بعنوان امامت براى مردم معرفى نمود او گفت بخدا قسم هرگز اين را وفا نخواهيم كرد براى او.پ كنز جامع الفوائد: جابر جعفى از حضرت باقر عليه السّلام در باره آيه:
وَ لكِنْ جَعَلْناهُ نُوراً نَهْدِي بِهِ مَنْ نَشاءُ مِنْ عِبادِنا قرار داديم او را نورى كه هدايت ميكنيم بوسيله او هر كس را بخواهيم از بندگان خود. فرمود منظور علي بن ابى طالب عليه السّلام است و در باره آيه: إِنَّكَ لَتَهْدِي إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ فرمود تو هدايت ميكنى بولايت علي بن ابى طالب عليه السّلام.پ كنز: جابر بن يزيد از حضرت باقر عليه السّلام در باره آيه فَاسْتَمْسِكْ بِالَّذِي أُوحِيَ إِلَيْكَ نقل كرد كه فرمود يعنى چنگ بزن بآنچه بتو وحى شده در باره علي بن ابى طالب.پ كنز جامع الفوائد: ضحاك گفت وقتى قريش ديدند پيامبر اكرم صلى اللَّه عليه و آله و سلم
علي را بزرگ مينمايد و پيوسته برايش احترام ميكند شروع به بدگوئى از آن جناب نمودند گفتند محمّد صلى اللَّه عليه و آله و سلم ديوانه علي شده خداوند اين آيات را نازل كرد:
ن وَ الْقَلَمِ وَ ما يَسْطُرُونَ قسمى است كه خدا ميخورد. ما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّكَ بِمَجْنُونٍ وَ إِنَّ لَكَ لَأَجْراً غَيْرَ مَمْنُونٍ تا إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِيلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ مراد از سبيل در اين آيه علي بن ابى طالب عليه السّلام است.
